از «یتیمان مجازی» تا «کودک‌آزاران اینترنتی»

فضای مجازی امروز تمام مرزهای جغرافیایی را در هم شکسته و متأسفانه همین شکسته شدن مرزها در بسیاری از موارد فرهنگ،‌ اعتقاد، سبک و روش زندگی و… ما را تحت سیطره خود قرار داده و اگر آگاهانه و هوشیارانه در این مسیر قدم برنداریم دچار مشکلات بسیاری خواهیم شد که با هیچ چیز قابل جبران نیست.

علی درویشی، استاد جوان سواد رسانه‌ای، محقق، فعال فرهنگی و استاد دانشگاه فرهنگیان در این رابطه در مصاحبه با فارس:

• بفرمایید تعریف شما از فضای مجازی چیست؟

صحبتم را با سخنی از مقام معظم رهبری شروع می‌کنم، رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند: «یکی از خصوصیات ممتاز عصر حاضر (فضای مجازی)، آماده بودن وسایل پیام‌رسانی است».
فضای‌ مجازی‌ فقط مجموعه‌ای از سخت‌افزارها نیست بلکه مجموعه‌ای از تعاریف نمادینِ که‌ شبکه‌ای از باورها را در چارچوب داد و ستد بیت (bit) رد و بدل می‌کند. فضای مجازی به فضای تعاملی اینترنت اطلاق داده می شود که افراد در درون آن گاهی با هویت‌های پنهان اقدام به انتشار پیام، متن، ویدئو، صدا و… می‌کنند.

• فضای مجازی با فضای حقیقی اطراف ما فرق آن چنانی در خصوص ارتباط ‌گیری ندارد

نکته مهم این است که فضای مجازی بر خلاف ظاهر نامگذاری آن حقیقتاً مجازی نیست بلکه با توجه به آثاری که دارد یک دنیای حقیقی است زیرا گسترش فناوری‌های اینترنتی و در دسترس بودن آن، این فضای را شبیه دنیای واقعی کرده است.

فضای مجازی بستری از اینترنت است که در آن ارتباط‌‌گیری اتفاق می‌افتد. امروزه فضای مجازی با فضای حقیقی اطراف ما فرق آن چنانی در خصوص ارتباط ‌گیری ندارد و تفاوت مهم این دو در نبود عواطف و احساساتی است که در فضای مجازی انتقال داده نمی‌شود و یک فضای کاملا بی‌روح بوده و یکی از علت‌های مهم ایجاد سوء‌تفاهم‌ها و بد برداشت‌کردن‌ها هم به خاطر همین بی‌روح بودن آن است.

قطعا هر تکنولوژی دارای فواید و معایبی است که ما باید راه درست استفاده کردن را آموزش ببینیم.

• فوایدی که این فضا می‌تواند داشته باشد چیست؟ و چه استفاده‌های درستی می‌توان از آن کرد؟

این فضا دارای فواید و معایبی است که همیشه ما در ابتدا به معایب آن پرداخته‌ایم و من در ابتدا می‌خواهم به فواید آن اشاره کنم. استفاده از این فضا باعث می‌شود محدودیت زمان، مسافت و مکان وجود نداشته و در هر زمان و مکانی که هستیم برای ارتباط‌‌گیری از آن استفاده کنیم و این موضوع خود باعث کاهش هزینه و صرفه‌جویی در وقت خواهد شد حال در بعد وسیع‌تر در کاهش آلودگی هوا هم می‌تواند موثر باشد. این فضا آنقدر تنوع و جذابیت دارد که اگر به درستی برای آن محتوا و برنامه  مناسب داشته باشیم می‌تواند یک بستر مفید برای گذراندن اوقات فراغت و آموزش به افراد باشد.

این فضا می‌تواند یک بستری برای درآمدزایی و کسب و کار افراد باشد چیزی که در چند سال اخیر در کشورمان شاهدیم. افرادی که دستی در تولید و توزیع کالایی دارند از این فضا برای فروش و تبلیغ محصول خود استفاده می‌کنند، البته ناگفته نماند کسب‌وکارهای نامشروع و مشکل‌دار هم در این فضا وجود دارد مانند شرط‌بندی و قمار و… که در اینجا سواد رسانه و داشتن آگاهی برای اعتماد کردن بسیار اهمیت دارد.

• از فضای مجازی می‌توان سبک زندگی درست را ترویج کرد

از دیگر فواید این است که در این فضا ارتباط‌گیری سریع بوده و می‌توان با فردی دیگر در نقطه دیگر از زمین ارتباط گرفت همچنین در این فضا بی‌واسطه می‌توان کارهای خود را انجام داد مانند همین تاکسی‌های اینترنتی و نیز می‌توان کالای خریداری شده خود را به راحتی دید و انتخاب کرد و یا خدمات را به راحتی دریافت کرد.

از این فضا می‌توانیم برای برنامه‌ریزی‌های آینده استفاده درست کنیم، یک مثال کوچک بزنم، مثلا همین تاکسی‌های اینترنتی که ضمن ارزان بودن برای مشتری و در دسترس بودن  می‌تواند برای راهنمایی و رانندگی و شهرداری که مسؤولیت بررسی ترافیک شهری را بر عهده دارند کارساز باشد یعنی بررسی کنند که بیشترین بازه زمانی استفاده از این تاکسی‌ها در چه زمانی و چه منطقه‌ای بوده و از این پیک ترافیک متوجه می‌شوند که این منطقه در چند سال آینده دچار گره ترافیکی شده و از الان باید به فکر چاره و ریختن برنامه برای رفع آن گره ترافیکی باشند.

در این فضا می‌توان سبک زندگی افراد را به سمتی سوق داد که براساس اصول و عقاید و فرهنگ کشورمان است و حتی می‌توان الگوی صحیح زندگی کردن، مصرف کردن مانند نوع تغذیه درست را نیز رواج داد، یک مثال هم برای این بزنم که یک وقتی در آمریکا فقر آهن در میان بچه‌ها مشاهده شد،‌ سریع کارتون «ملوان زبل» ساخته شد و از طریق رسانه ملی پخش شد که در این کارتون ملوان زبل اسفناج که سرشار از آهن است را می‌خورد، قوی می‌شد و دست به کارهای بزرگ می‌زد و همین کارتون در چندین قسمت الگوی بچه‌ها شد و آنها را تشویق به خوردن اسفناج کرد و از این رو فقر آهن در کنار برنامه‌های دیگر جبران شد و این یعنی گرفتن رسانه در دستانشان و بهره گرفتن برای پیشبرد کارها و هدف‌هایشان.

باور کنیم امروز رسانه به عنوان یک ابزار قوی در همه کشورهای پیشرفته دنیا شناخته شده و از آن برای پیشبرد اهداف خود در همه ابعاد استفاده می‌کنند،‌ در این کشورها اتاق‌ فکرهای خاصی برای رسانه وجود داشته که صاحب‌نظران و کارشناسان خبره‌ای در آن فعالند چیزی که در کشور ما به آن کمتر بها داده می‌شود.

• فواید این فضا در کنار شناخت کافی از معایب معنا دارد لطفا به معایب این فضا که امروز جامعه با آن درگیر است بپردازید.

این فضا آن چنان نرم وارد زندگی ما شد که همه افراد جامعه بدون داشتن علم لازم و کافی جذبش شدند و حتی شاهد غرق شدن افراد در این فضا هستیم و عده‌ای نیز اعتیاد پیدا کرده‌اند. استفاده چشم و گوش بسته از این فضا باعث شده در یک خانواده زن و مرد سرشان به گوشی خودشان گرم باشد و نه تنها از یکدیگر خبر ندارند بلکه از فرزندان خود هم بی‌خبرند، فرزندان هم در این خلا عاطفی از والدین دور شده و در این فضا که بستری آماده است به سمت افراد بیگانه جذب می‌شوند.

بارها دیده‌ام خانواده‌هایی را که بر اثر استفاده نادرست و غیرمنطقی از این فضا از هم پاشیده شده و حتی باعث طلاق زوجین شده است. پس کمرنگ شدن روابط عاطفی در میان اعضای خانواده یک آسیب جدی و بزرگ‌ترین عیب این فضا است. لازم است به یک اصطلاح به نام «یتیمان مجازی» اشاره کنم، یعنی بچه‌ها پدر و مادر دارند و در یک خانه زندگی می‌کنند ولی عاطفه و احساسات در خانواده به علت مشغولیت در فضا و شبکه‌های اجتماعی کاملا خشک شده و بچه‌ها از نظر عاطفی یتیم هستند گاهی بچه‌ها به من گلایه می‌کنند که مادر ما گاهی یادش می‌رود غذا درست کند و در اینجا شما عمق فاجعه را در این خانواده ببینید. حال این سوال را از خود بپرسیم که در زندگی روزمره خودمان آیا این تکنولوژی در اختیار ماست یا ما در اختیار آن؟!

• خدا می‌داند دشمن چه استفاده‌هایی از فضای مجازی علیه کشورمان می‌کند

یکی دیگر از معایب این است که تمام این اپلیکیشن‌ها و برنامه‌هایی که به صورت حداکثری در دسترس مردم جامعه است سرورشان در خارج و در کشورهای دیگر قرار دارد و مدیران این فضاها به راحتی به تمام عکس‌ها، فیلم‌ها و محتوای کاربران دسترسی داشته و خدا می‌داند چه استفاده‌هایی از این فضا علیه حوزه اجتماعی،‌ فرهنگی، دینی،‌ سیاسی و امنیتی کشورمان می‌کنند و این موضوع را بارها در اتفاقات مختلف جامعه خصوصا واقعه گران شدن بنزین شاهد بودیم.

دشمن خیلی با هدف جلو می‌رود در مقاله‌ای دیدم که مدیران برخی کشورها کودکان کار را جمع کرده و از آنها نگه‌داری کرده ولی از آنها می‌خواهند که برایشان فیلم بازی کنند و آنچه را که آنها می‌خواهند مانند خودزنی و یا خوردن ترکیبی را در قبال دادن جا و غذا انجام دهند و این فیلم‌ها را برای کشورهای آفریقایی، آسیای شرقی و کشورهای جهان سوم می‌فرستند زیرا معتقدند همه جز خودشان باید از بین بروند و خود را برتر جهان می‌دانند.

یکی دیگر از سوءاستفاده‌های دشمن در خصوص نرم‌افزار دیپ فیک (deep fake) و برنامه FACEAPP    است که در میان کاربران فضای مجازی مانند اینستاگرام محبوبیت دارد که کاربران چهره خود را توسط این برنامه ویرایش کرده و در شبکه اجتماعی به نمایش می‌گذارند و لایک می‌گیرند که این یعنی ارائه اطلاعات به دشمن.

یا در برنامه دیفکت با استفاده از نرم‌افزار خاصی سخنانی را بر روی سخنرانی فرد یا مسؤولی می‌گذارند که دقیقا منطبق با حرکات لب و فرم صورت او بوده و برای اهداف خود مثل موضوعات امنیتی استفاده می‌کنند در حالی که افراد جامعه به علت عدم شناخت از پشت پرده این برنامه‌ها عکس‌ها و فیلم‌های خود را به راحتی در قالب این برنامه‌ها به خارج کشور می‌فرستند و نمی‌دانند از همان یک عکس چه سوءاستفاده‌هایی می‌شود؟

• آموزش استفاده از فضای مجازی به دانش‌آموزان در کشورهای پیشرفته

این در حالی است که در کشورهای پیشرفته سازنده این برنامه‌ها آموزش‌های وسیعی در خصوص فضای مجازی به دانش‌آموزان داده شده و از آنها می‌خواهند محتاطانه و با دقت در صفحات وب خود فعالیت کنند و حتی استفاده از برنامه نرم‌افزار دیپ فیک (deep fake) و برنامه FACEAPP ممنوع است.

این فضا آنقدر جذاب و متنوع است که حتی کودک دو ساله هم متوجه آن شده و خواهان گوشی اندروید است، متأسفانه امروزه دشمن توجه خود را به کودک و نوجوان ما معطوف کرده و خوراک‌هایی را به آنها در قالب بازی‌ها و کارتون‌ها می‌دهد که به ظاهر یک کارتون و بازی است ولی اگر دقیق نگاه کنیم و بررسی شود قضیه چیز دیگری است مانند همان بازی «مریم».

لازم است بگویم حتی به تازگی ما شاهد کودک‌آزاری در  فضای مجازی هستیم که آسیب های جدی به کودک و نوجوان وارد می کند و باید والدین کمی ترس به خود راه دهند و بسیار هوشیارانه در دادن گوشی و دسترسی به اینترنت و فضای مجازی با کودک و نوجوان خود برخورد کنند.

• درخصوص  کودک‌آزاری در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی بیشتر توضیح می‌دهید؟

ببینید… در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا استفاده از تلویزیون و شبکه‌های مختلف آن به این راحتی که ما استفاده می‌کنیم نیست؛ در کشور ما استفاده از تلویزیون محدودیت سنی ندارد اما در آن کشورها  کودکان زیر دو سال حق دیدن تلویزیون را به علت قدرت تحلیل پایین ندارند در صورتی که ما حتی برای غذا دادن به کودک تلویزیون را روشن کرده یا به او گوشی می‌دهیم.

کودکی که از همان سن پایین با گوشی اندروید آشنایی دارد کم کم عادت کرده و وقتی کمی بزرگ‌تر شد و وارد دنیای بازی می‌شود و نرم نرم هم وارد بازی‌های تحت وب و اینترنتی شده و چون در اینگونه بازی‌ها با افراد هم سن خود چت کرده و برایش هیجان و جذابیت داشته پس به آن وابسته می‌شود. حال اگر گوشی متعلق به پدر و مادر باشد کمی کنترل وجود دارد ولی اگر گوشی مخصوص خودش باشد که دیگر از کنترل و نظارت والدین خارج شده و این تلفن همراه می‌شود دروازه سوءاستفاده از این کودک در فضای مجازی.

به شکل ساده می‌توانم بگویم که افرادی سودجو و باهدف که به انگیزه‌های مختلف به دنبال گیر آوردن طعمه هستند طعمه‌ای بهتر از کودکان و نوجوانان که صادق و ساده هستند،‌ نمی‌توانند پیدا کنند. آن افراد از روی عکس و نوع نوشتار محتوا متوجه کودک بودن فرد شده و برنامه خود را برای به دام انداختن با دادن پیشنهاد بازی، اینترنت رایگان، شارژ رایگان، دادن کد بازی برای ادامه و … می‌دهد و باب دوستی باز می‌شود.

• نیم‌نگاهی به فعالیت کودک‌آزاران اینترنتی 

کودک‌آزاران اینترنتی پس از ورود به گروه‌های مختلف و چت با کودکان در قسمت گفتگوی خصوصی یا محرمانه (همان P.V یا secret chat ) پس از ارسال کد شارژ، کد تقلب بازی‌های رایانه‌ای و… نظر کودک را جلب کرده و با عناوینی آنها را گول زده و با راه‌های مختلفی شماره همراه آنها را دریافت می‌کنند برای مثال پس از جلب نظر کودک به او می‌گویند که شماره همراهت را بده تا بتوانم سیم کارتت را مستقیم شارژ کنم و حتی گاهی هم این کار را انجام می‌دهد اما در ادامه با فعال‌سازی یک اکانت دیگر با شماره کودک بر روی موبایل یا ویندوز سیستم خود به کودک می‌گوید الان یک کد برای شما ارسال می‌شود و این کد همان فعال‌سازی شارژ مستقیم سیمکارت است در حالی که این کد همان کد فعال‌سازی اکانت دوم با شماره کودک است و از این راه اقدامات خلاف قانون و کودک‌آزاری خود را انجام می‌دهد.

اگر کودک و نوجوان شماره همراه خود را بدهد آن فرد به راحتی با این شماره در فضای مجازی صفحه‌ای را درست کرده و از شماره این کودک برای رسیدن اهداف و مقاصد خود سو‌ءاستفاده می کند و بعد شروع می‌کند به تهدید کردن کودک برای کارهایش و همین باعث ایجاد فشار روانی و استرس و کابوس شبانه برای کودک و نوجوان می‌شود.

در این کودک‌آزاری اینترنتی موضوع برای دختران حساس‌تر است زیرا آنها به خاطر حجب و حیایی که دارند بیشتر مورد آزار قرار می‌گیرند زیرا افراد سودجو توانسته‌اند به راحتی به عکس‌ها و فیلم‌های گوشی دسترسی پیدا کرده و از آن به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف شوم و بی‌شرمانه خود استفاده کنند.

• بازی «جرأت و جسارت» نوع دیگری از کودک‌آزاری

حال در این میان اگر رابطه عاطفی و صمیمی در میان خانواده قوی باشد و فرزندان به والدین خود در خصوص این کودک‌آزاری صحبت کنند که والدین اقدام کرده و جلوی کار گرفته می‌شود و اگر این رابطه ضعیف باشد و یا نباشد کودک و نوجوان درها را به روی خود بسته دیده و متأسفانه برای کاهش این فشارها شروع به خودزنی و آزار خود می‌کند مانند همان تیغ‌زنی و خون‌بازی نوجوانان.

نوع دیگر کودک‌آزاری بازی «جرأت و جسارت» است که باید کودک و نوجوان ترکیب چیزی را بخورد و آن را در شبکه مجازی با نمایش فیلم از خودش به نمایش بگذارد و چون قوت تحلیلش خوب کار نمی‌کند و نمی‌داند آسیب جدی به بدنش می‌رسد برای جمع کردن فالوور و لایک گرفتن این کار را می‌کند مانند خوردن مایع ظرفشویی و مایع سفیدکننده.

• برای مقابله با معایب این فضا و شبکه‌ها که غفلت از آن عواقب وحشتناکی دارد چیست؟

هدف از گفتن مطالب بالا ترساندن خانواده‌ها نیست بلکه باید آنها را ترغیب یا حتی مجبور کند که اطلاعات خود را در خصوص این فضا آن هم زیر نظر کارشناسان این حوزه بالا ببرند و این شکاف دیجیتالی که بین والدین و بچه‌ها ایجاد شده را کم کنند و از بچه‌ها عقب نمانند.

به نظرم اولین راه مقابله ایجاد رابطه دوستانه و صمیمی و گفت‌‌و‌گو کردن بسیار با کودک و نوجوان خود است. بگذاریم راحت و بدون ترس با ما صحبت کنند و همیشه گوش شنوایی برای آنها باشیم که اگر چنین شد بچه در اختیار ما بوده و می‌توان او را براحتی کنترل کرد.

• نیازمند شبکه خانواده در رسانه ملی هستیم

راه دوم سواد رسانه است و این را باید همه اعضای خانواده با توجه به سنشان یاد بگیرند. در رسانه ملی ما همه جور شبکه وجود دارد اما یک شبکه خاص به نام «شبکه خانواده» که فقط و فقط به موضوعات داخل خانواده بپردازد، نداریم. شبکه‌ای که در بستر آن می‌توان تمامی مطالب سواد رسانه را آموزش داد، شبکه‌ای که به موضوعات فرزندپروری دینی و اسلامی به طور خاص بپردازد، شبکه‌ای که در کودک و نوجوان را در خصوص کودک‌آزاری‌ها راهنمایی کند و… نداریم و جای آن خالی است. امروز آگاهی‌بخشی به خانواده‌ها در خصوص تهدیدهای دشمن در فضای مجازی بسیار مهم بوده که باید مورد توجه خاص مسؤولان قرار بگیرد.

راه بعد توجه به نیازهای کودک و نوجوان در خصوص بازی‌ها و کارتون‌هایی است که تولید می‌شود. چقدر از کودک و نوجوان خود برای تولید برنامه مخصوص خودشان نظرسنجی کرده‌ایم که چه می‌خواهید؟ چه چیزی آنها را راضی می‌کند و دوست دارند؟ به نظر آنها بازی باید چگونه باشد؟ ما باید براساس پاسخ‌های آنها و با توجه به سبک زندگی که می‌خواهیم در جامعه پیاده شود برای آنها برنامه تهیه کنیم. ما باید به سمتی برویم که خوراک خوب و جذاب و متنوع به بچه‌ها بدهیم چیزی که دشمن آن را به خوبی با توجه به اهداف خود انجام می‌دهد.باید به بچه‌ها اعتماد کرد و آنها را در تولید برنامه‌های خودشان دخالت داد.

• توجه به ایجاد شبکه ملی اطلاعات باید در صدر باشد

راه دیگر این است که اگر گوشی برای فرزند خود تهیه کردیم باید اکانت گوشی فرزند ما روی گوشی والدین هم باشد و بچه با کنترل والدین وارد فضای مجازی شود.

راه دیگر داشتن شبکه ملی اطلاعات است که امروز وجود آن بسیار ضروری است.

و راه آخر و مورد تأکیدم آموزش است و آموزش و آموزش که انشاءالله مسؤولان خصوصا در آموزش و پرورش آن را جدی بگیرند و از همان سن کم به این آموزش بپردازند.

در کشورهای پیشرفته دنیا دسترسی به فضای مجازی به این راحتی برای کودک و نوجوان امکان‌پذیر نبوده و سیم‌کارت‌هایی مخصوص برای آنها وجود دارد که فقط می‌توانند مطالب مخصوص به سن خود را جستجو کنند و امکان دسترسی به همه مطالب را ندارند چون موتور جستجوگر برای آنها سایت‌های خاص خودشان را تعریف کرده است.

و سخن آخرم این باشد که یکی از دوستان تعریف می‌کرد وقتی محضر مقام معظم رهبری رفتیم و در خصوص فعالیت خود و فرزندانمان در شبکه‌های اجتماعی سوال کردیم ایشان فرمودند: «خدا رحمت کند پدر و مادری  را که فرزندش را برای حضور سالم در این فضا تربیت می‌کند.» این یک حرف بزرگی است که تأکید بر سواد رسانه دارد.

این فضا را نه می‌شود مسدود کرد و نه می‌‌شود در آن جولان داد بلکه باید با برنامه منظم و هدفمند در یک جنگ  ناهماهنگ و چریکی به مقابله با برنامه‌های دشمن رفت و باید در این حوزه همه پای کار باشند و انقلابی عمل کنند.

/فارس/