تیشه فضای مجازی بر ریشه خانواده
یکی از مسائلی که امروز در زندگی افراد نقش پُررنگی پیدا کرده است، استفاده از فضای مجازی و اینترنت بوده که اینروزها نهتنها نوجوانان و جوانان، بلکه زنان و مردانی را که زندگی مشترکی تشکیل دادهاند و حتی مادر و پدر هستند نیز وارد دنیای دیگری کرده! این درحالی است که ورود چالشهایی از این دست همراه با اعتیاد اینترنتی در کانون خانواده، میتواند علاوهبر سردی روابط، آسیبهای اجتماعی بیشماری را نیز به همراه داشته باشد.
بحث اعتیاد که به میان میآید، فکر بیشتر مردم به سوی مواد مخدر میرود و در ذهن اغلب آنها قیافه تکیده و بیرمق معتادان نقش میبندد؛ اما برخلاف تصورات رایج از واژههایی همچون «معتاد» و «اعتیاد» به مواد مخدر، معتادان مجازی نه لاغر و ضعیف هستند و نه مواد و ابزاری بهنام پایپ، شیشه و هروئین در دستهایشان دیده میشود، تنها یک گوشی دیجیتال در دست هریک از معتادان فضای مجازی به چشم میخورد.
حتماً در اطرافیانتان افرادی را دیدهاید که ساعتهای زیادی از روزشان را به بازیهای کامپیوتری و نرمافزارهای بازی که در موبایلشان وجود دارد، اختصاص میدهند و یا با کوچکترین حرکتی آن را در دنیای مجازی به نمایش میگذارند، شاید حتی خودتان هم جزء این افراد باشید! اما بهتر است بدانید که این رفتارها نهتنها با خود مشکلات فردی، خانوادگی و اجتماعی را به همراه دارد، بلکه نشانهای از اعتیاد اینترنتی است!
اعتیاد اینترنتی سه مرحله دارد که شامل تداوم استفاده، زیاد شدن ساعت مصرف و مرحله اعتیاد واقعی است. این نوع اعتیاد هم مثل اعتیاد به کشیدن سیگار و تماشای تلویزیون، در ابتدا کمخطر به نظر میرسد، اما بههرحال درصورت بیتوجهی، به یک اعتیاد صددرصد واقعی تبدیل میشود.
اگر شما هم در خانواده با کسی سروکار دارید که نشستن پای اینترنت را به روابط خانوادگی و حتی خوردن غذا ترجیح میدهد، شک نکنید که او در خطر درگیر شدن به اعتیاد اینترنتی قرار دارد. تصور کنید که میز غذا چیده شده و برای بار چندم، فرزند نوجوان و جوان و یا همسرتان را صدا زدهاید، اما او هربار یا به گفتن کلمه «الآن میآیم» اکتفا کرده و یا بدون اینکه پاسخی داده باشد، به گشتوگذارش در اینترنت ادامه داده است. وقتی هم که بالاخره سروکلهاش پیدا میشود، با عجله چند لقمهای میخورد و گویی که از سر کار مهمی برخاسته است، خودش را هرچه زودتر به مکان محبوبش میرساند؛ حالا اینکه در عرض این چند دقیقه ناقابل چه اتفاقات مهم و سرنوشتسازی در دنیای وب افتاده را دیگر باید از خودش پرسید.
در ادامه متن گفتوگوی سرویس اجتماعی سپهرغرب با یک جامعهشناس فرهنگی و یک جامعهشناس خانواده را میخوانید:
** نسل جدید آسیبهای اجتماعی در راه است/ خلاصه شدن زندگی مشترک به ارسال چند استیکر!
در این راستا ابتدا گفتوگویی با امانالله قرائیمقدم، جامعهشناس فرهنگی، مدرس دانشگاه و نویسنده کتابهایی همچون «انسانشناسی فرهنگی»، «مبانی جامعهشناسی»، «جامعهشناسی آموزشوپرورش»، «هنر اجتماعی و ملی» و غیره ترتیب داده شد:
امانالله قرائیمقدم در این راستا با تأکید بر آنکه نسل جدید آسیبهای اجتماعی در راه است، خاطرنشان کرد:
- اگر تاکنون درگیر آسیبهای اجتماعی سنتی مثل اعتیاد و دزدی بودهایم، امروزه باید فکری اساسی برای کنترل آسیبهای اجتماعی جدید داشته باشیم؛ آسیبهای مدرن شامل اعتیاد به داروهای روانگردان، اعتیاد به اینترنت و غیره است.
- آسیبهای اجتماعی پدیدههای چندبعدی هستند و زندگی دیجیتالی و فناوری مدرن باعث شیوع آسیبهای اجتماعی نو در کشورها شده است، گسترش حاشیهنشینی، توسعه فناوری، افزایش امکانات رفاهی و اقتصادی و افزایش تحصیلات از دیگر عوامل بروز آسیبهای اجتماعی مدرن شده است، متأسفانه نوجوانان و جوانان امروزی ما به دنیای مجازی مثل اینترنت، سایتها، چت، ارتباطات اینترنتی ناسالم و غیره، علاقه شدیدی پیدا کردهاند.
- فضای مجازی با وعدههای دروغین نوجوانان و جوانان و درمجموع همه اعضای خانواده را به سمت اینترنت جذب میکند، پایین بودن سطح کیفی و کمی برنامههای تلویزیونی از یکسو، کاهش اعتقادات، باورهای مذهبی و دینی خانوادهها از سوی دیگر، موجب ایجاد زمینههایی برای سوق پیدا کردن افراد به سمت دنیای مجازی میشود؛ چالشی که امروزه در مسیر تبدیل شدن به بحران است! بدینسان بایستی روی این زمینهها کار کرد تا بتوان شاهد کاهش آسیبها بود.
- کاهش ارتباط کلامی و خلاصه شدن عواطف و احساسات یک خانواده در استیکرهای ارسالی صفحات مجازی از تبعات اعتیاد به این فضا است، اعتیاد تنها در مصرف مواد مخدر خلاصه نمیشود، همین که افراد در استفاده از سایر امکاناتی که در اختیار دارند، پا را فراتر بگذارند و این میزان از حد مطلوب و مورد نیاز بگذرد، به استفاده از آن ابزار «معتاد» شدهاند.
- کم نیستند پدر و مادرهایی که برای پُر کردن اوقات فراغت فرزند و برای آنکه کمبود حضور فیزیکی خود را جبران کنند، او را به دنیای ابزار دیجیتال میسپارند؛ برخی از پدر و مادرها بدون درنظر گرفتن شرایط سنی فرزند خود، همگام با پیشرفت فناوری، حداکثر امکانات را برای فرزند خود مهیا میکنند، بدون آنکه کمترین نظارتی در نحوه استفاده از این ابزار داشته باشند.
- یکی از مهمترین موارد این است که باعث میشود افراد از زندگی واقعی دور شده و در فضاهایی غیر واقعی سیر کنند، اینطور که همه ما میبینیم روزبهروز به تعداد کسانی که در هرجا بهجای ارتباط گرفتن با دیگران، با موبایل یا کامپیوترشان سرگرم باشند، اضافه میشود؛ سر کلاس بهجای درس دادن به حرف استاد و معلم با این نرمافزارها مشغولاند، در مترو و اتوبوس بهجای اینکه کتاب بخوانند، بازی میکنند، در میهمانیها بهجای معاشرت با دیگران، در فضاهای مجازی هستند و در خانه بهجای اینکه زن و شوهر باهم صحبت کنند، هرکدام در گوشهای سرشان داخل تلفن همراهشان است و اینها همه نیازمند برنامهریزی است تا بتوان جوانان و در مرحله اصلی خانواده را از این چالشها نجات داد!
برنامهریزی برای اوقات فراغت لازمه دنیای امروز
در ادامه بررسی این موضوع گفتوگویی نیز با سیدحسن حسینی، جامعهشناس خانواده و عضو هیئتعلمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و نویسنده کتابهای مجموعه تحلیلهای آسیبهای اجتماعی در ایران (کودکان کار و خیابان، جامعهشناسی نظامگسیختگی و طلاق)، جامعهشناسی مسائل اجتماعی در رسانهها و غیره ترتیب داده شد که در ادامه میخوانید:
- سوء مصرف اینترنت، درواقع نوعی استفاده از اینترنت است که عوارض جسمی، روانی و اجتماعی را بهوجود میآورد و فرد را از وضعیت طبیعی خودش در این ابعاد خارج میکند؛ اگر نگاهی بیندازیم به رفتارهای افرادی که به مواد مخدر اعتیاد دارند، میتوان مشابه آن عوارض را در افرادی که بیرویه از اینترنت استفاده میکنند نیز مشاهده کرد.
- افرادی که عادت دارند ساعتها در اینترنت به چت کردن بپردازند و یا بازیهای رایانهای انجام دهند، معمولاً حساب زمان از دستشان میرود و وضعیت خوردوخوراکشان هم نامنظم میشود، تحرک بدنی این افراد در اثر یکجا نشستن و استفاده مدام از اینترنت، کم شده و این وضعیت در درازمدت شخص را در معرض عوارض جسمانی نامطلوبی قرار میدهد؛ بهدلیل هیجاناتی که در این دنیای مجازی به فرد وارد میشود، کمکم بنیه بدنی شخص او تحلیل میبرد و سلامتش به مخاطره میافتد.
- افرادی که به اینترنت اعتیاد پیدا کردهاند دچار مشکلاتی نظیر سردرد، سرگیجه و یا سوزش و قرمزی چشم نیز میشوند، آنها مدام میگویند بدون اینترنت چگونه به زندگی ادامه دهیم؟
- مشکلات اعتیاد اینترنتی تنها به جنبه جسمانی مربوط نمیشود و ابعاد دیگری را نیز دربردارد، چنین افرادی ازنظر روانی نیز دچار مشکلاتی میشوند، بهطوری که اگر این امکان در اختیارشان نباشد، احساس میکنند چیزی کم دارند و تلاش میکنند به اینترنت دسترسی داشته باشند!
- اعتیاد اینترنتی افراد را چون معتادان به مواد مخدر، عصبی و بیقرار و بهمرور زمان بیحوصله، پرخاشگر و کمحرف میکند، دنیای مجازی و استفاده بیرویه از اینترنت، آنقدر افراد را در دنیای دیگری غرق میکند که کمکم ارتباطات حقیقی آنان کاهش یافته و کمکم روابط اجتماعی خود را با پدر و مادر، همسر و یا دوستانشان از دست میدهند.
- کنش و واکنش آنها در حوزه اجتماعی تحت تأثیر قرار میگیرد که ناشی از همین استفاده بیشازحد و افراطی از اینترنت است؛ از سویی امروزه شاهدیم که دانشآموزان و دانشجویان نیز به سمتوسوی درگیری بسیار با اینترنت سوق یافتهاند که دراینباره باید گفت اینترنت درصورت استفاده صحیح و بهجا میتواند در زمینه پیشرفت تحصیلی مفید و کاربردی باشد، اما اگر این استفاده به سمتوسوی بیرویه مصرف کردن سوق یابد، قطعاً نتیجهای عکس خواهد داد.
- حال با توجه به اینکه آنها آیندهسازان کشور هستند و سلامت جسمی و روانیشان در سرنوشت جامعه تأثیر فراوان دارد، باید چگونه با این پدیده همهگیر مقابله کرد؟ نوجوانان و جوانان و زنان خانهدار، بیشترین معتادان به اینترنت را تشکیل میدهند، چراکه این قشر بهدلیل مشغله و مسئولیت کمتر و داشتن اوقات فراغت بیشتر، بیش از دیگران در معرض خطر ابتلا به اعتیاد اینترنتی قرار دارند؛ بدینسان در این مسیر در درجه نخست بایستی پیشگیری از اعتیاد به اینترنت را در دستور کار قرار دهیم، در کشورهای پیشرفته در تمام مدارس از همان ابتدای شروع تحصیل، امکان استفاده از رایانه و اینترنت برای دانشآموزان وجود دارد، اما آنها یاد میگیرند که در جهت آموزشی و تحقیقاتی از اینترنت استفاده کنند که این مسئله سبب میشود علاقهمندیهای دانشآموزان به سمتوسوی صحیحی سوق پیدا کند که بااینحال، آنها نیز از آثار سوء استفاده بیرویه و نادرست اینترنت در امان نیستند.
- برای پیشگیری از ابتلا به اعتیاد اینترنتی باید میزان استفاده از اینترنت را بهصورت محدودتری هدایت کرد؛ از سویی بایستی تفریحات و سرگرمیهای سالمی برای نوجوانان، جوانان و زنان خانهداری که اوقات فراغت بیشتری دارند، ایجاد کرد تا بدینواسطه برای این افراد نهادینه شود که بهجای گذراندن مدتزمان زیادی پای شبکههای مجازی و سیر بردن در دنیای اینترنتی، میتوانند به کوه روند، با دیگران صحبت کنند، ورزش انجام دهند، قدم بزنند و برنامههای متنوعی را تجربه کنند. ازلحاظ اجتماعی هم باید دامنه ارتباطات شخص را با افراد در دنیای واقعی افزایش داد که البته این اقدامات باید بهمرور زمان انجام شود تا نتیجه مطلوب را در پی داشته باشد.
تیشه فضای مجازی بر ریشه خانواده
خانواده بنیادیترین نهاد اجتماعی است که سلامت یا بیماری آن میتواند تأثیرات عمیق و همهجانبهای بر ابعاد گوناگون حیات اجتماعی داشته باشد. نهاد خانواده یکی از عوامل مؤثر و تعیینکننده در زندگی اجتماعی فرد بهشمار میرود و بدون وجود سازمان خانواده تداوم جوامع بشری آن امکانپذیر نیست که تضعیف و کمرنگ شدن کارکردهای آن به بروز بحرانهای عمیقی چون انحرافات، آسیبها و مشکلات اجتماعی و فرهنگی در جوامع منجر شده است.
رشد سریع و غیر قابل تصور فناوری در دنیای امروز، جوامع و به تبع خانواده را با نوعی سردرگمی و چالش روبهرو کرده است؛ جذابیت و کشش فضای مجازی از یکسو، گمنامی اینترنتی از سوی دیگر موجب میشود تا اعضای یک خانواده هریک به طریقی در این مسیر وارد شوند، مسیری که انتهایی ندارد و حتی نمیتوان از رفتارهای یکدیگر در آن محیط آگاه شد!
نداشتن مهارت گفتوگو و نیاموختن برقراری ارتباطات اجتماعی همه و همه دست به دست هم میدهند و خانوادههای امروزی را در گردابی از مشکلات میاندازند! آمارهای مربوط به طلاق اینروزها در استانهایی که هنوز سنت در آنها نمرده است نیز به سمتوسوی وضعیت خطر درحال پیش روی است و شاهدیم که از هر پنج ازدواج، یک مورد سرنوشتش طلاق است! بهراستی چنددرصد این طلاقها به سبب وضعیت اقتصادی بوده؟ بسیاری از طلاقها در چندماهه نخست ازدواج رخ میدهند! جهیزیههای چندمیلیونی باز به خانه پدری برگشت میخورد و خانه چندینمتری آقای داماد خالی از زندگی میشود! مگر دلیل اینها اقتصادی است؟ چه چیزی به توقعات بیجای زن و شوهر از یکدیگر دامن میزند؟ آیا دنیای مجازی دراینبین نقش ندارند؟ آیا در دنیای مجازی زندگیهای غیر واقعی مداوم به نمایش گذاشته نمیشود و ما زن و شوهر همیشه همسرمان را با آنها مقایسه نمیکنیم؟
فضای اینستاگرام هم که امروزه به الایدی نمایش زندگیهای دیگران تبدیل شده است؛ میدانیم که فلان فامیلمان الآن صبحانه چه خورد، چه پوشید، چه برنامهای برای عید دارد و غیره باید جلوی این پیشروی افسارگسیخته را گرفت، پیش از آنکه ریشه این وضعیت به زندگی تکتکمان بخورد و پس از آن نتوانیم کاری از پیش ببریم!
/روزنامه سپهر/