کرونا و نقش خانواده در مدیریت فضای مجازی

حجت الاسلام و المسلمین حجت الله بیات، عضو هیأت علمی و معاون گروه روانشناسی و ارتباطات دانشگاه قرآن و حدیث در دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی نوشت:

مقدمه
ناباورانه ویروس کرونا زمینه پیوند دو نهاد خانواده و فضای مجازی را بیش از هر زمان دیگر فراهم کرده است. این وضعیت به خوبی اهمیت نهاد خانواده به عنوان نهادی توانمند برای پیشگیری از شیوع این ویروس منحوس را بر همکان روشن کرده است.
اگر چه این پیوند می تواند مبارک و دارای مزایای نسبی باشد اما مسئولان و اعضاء خانواده ها به ویژه والدین، نباید از این حقیقت غافل شوند که اگر فضای مجازی از طرف آنان به درستی مدیریت نشود مزیت های فن آوری ارتباطات در این موقعیت می تواند به تهدیدی جدی برای جامعه به ویژه نهاد خانواده تبدیل شود و علاوه بر این که آثار مخرب بالفعلی داشته باشد برای دوران پساکرونایی نیز مخاطرات بسیاری در پی داشته باشد.
بی تردید با قرنطینه خانگی و تدابیر مسئولان سرانجام ویروس کرونا مهار و نهایتا ریشه کن خواهد شد. اما نباید فراموش کنیم که آنچه باقی می ماند پیامدهای خطرناکی است که رهاشدگی فضای مجازی و اعتیاد به آن بر جای خواهد گذاشت. بنابراین لازم است همگان به ویژه نهاد خانواده مدیریت فضای مجازی را بیش از گذشته جدی بگیرند.
با توجه به وضعت کرونایی و ضرورت توسعه فضای مجازی، نقش خانواده ها را در مدیریت فضای مجازی در چهار بخش ذیل در قالب چهار کرونانوشت پی می‌‎گیریم:
الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی.
ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه ای.
ج) خانواده و لزوم سلامت ارتباطی.
د) خانواده و مدیریت فضای مجازی.

الف) خانواده؛ وضعیت کرونایی و فضای مجازی
بی تردید کسی نمی توانست پیش بینی کند زمانه ای برسد که اینگونه همگان به خانواده با دیدی این همه مهم و اساسی بنگرند و آن را مهمترین سنگر برای پیشگیری و مهار ویروس کرونا بشمارند و و این مقدار بر ماندن در خانه تأکید کنند. این بازگشت به خانه و خانواده گرایی اگر چه یکی از آثار مثبت و فرصت هایی است که ویروس کرونا برای ما به ارمغان آورده است اما طولانی شدن این وضعیت تا حدود زیادی همه ما را غافلگیر هم کرده است. چرا که اعضاء خانواده به ویژه والدین برای تدبیر منزل در این وضعیت چندان آمادگی نداشته اند.
خانواده پیکره ای است که اگر اعضاء آن به ویژه والدین به خوبی عمل کنند می تواند در مقابل هر مشکل و محدودیتی تاب آوری کند و نقش اساسی خود را به عنوان نهاد کوچک اجتماعی ایفا نماید. اگر خانواده با هدف مشترک و تعاملات صحیح با اعضاء و امکانات پیرامون خود ارتباط صحیح داشته باشد قطعا کارامد تر خواهد بود. اما حقیقت آن است که خانواده ها در وضعیت کرونایی با محدودیتهای مختلفی مواجه شده است که ضرورتا باید نیازهای خود را در این وضعیت به مدد فن آوری ارتباطات برطرف کنند.
به عبارت دیگر شاید در وضعیت کرونایی هیچ بخشی از تکنولوژی نمی تواند به اندازه فن آوری ارتباطات و فضای مجازی محدودیت ها و خلاء های پیش آمده در نظام ارتباطات اجتماعی را پر کند. این نیازها که در وضعیت کرونایی کاملا متفاوت شده و افزایش یافته، سبب شده است خانواده ها از لحاظ کمی و کیفی ارتباط خود را با فضای مجازی ارتقاء دهند. نیازهایی افزایش یافته خانواده ها در وضعیت کرونایی عبارت اند از:

۱) ادامه تحصیل مجازی
مقارنت وضعیت کرونایی و ایام تحصیلی و نیاز به ادامه تحصیل سبب شده است همه دانش آموزان و دانشجویان و به فضای مجازی و کلاسهای آنلای روی بیاورند و کلاسهای و برنامه های آموزشی خود را از طریق شبکه های اجتماعی و یا اینترنت دنبال کنند.
این روی آوری وابستگی نشان آن است که نه تنها کسی را نمی توان از استفاده اینترنت منع کرد بلکه حتی مسئولان والدین بر بهره برداری از فضای مجازی تأکید و اصرار دارند.
محدودیت تحصیل حضوری از طرفی و رها شدگی فضای مجازی از طرف دیگر، این نگرانی را در پی دارد که همگان به ویژه جوانان و نوجوانان به هر بهانه ای به فضای مجازی روی آورند و این نیاز مستمسکی برای توجیه وابستگی بیشتر خود به فضای مجازی بشود. طبعا منع کردن آنان نسبت به بهره برداری از فضای مجازی در این وضعیت کار پیچیده و دشواری است.

۲) دید و بازدید مجازی
بعد دیگر نیازهای خانوادگی شرایط کرونایی، در دید و بازدید ها و مهمانی رفتن هاست. این خلاء ارتباطی نیز اشتیاق به فضای مجازی را صد چندان کرده است. زیرا ایجاد ارتباط با بستگان و دوستان یک نیاز طبیعی است و در این شرایط فضای مجازی امکانات ارتباطات نوشتاری، شنیداری و دیداری مناسب و جذابی را فراهم کرده است.
بر آوردن این نیاز از طریق فن آوری ارتباطات نیز نه تنها همچون گذشته جای اشکال ندارد که به نوعی مورد توقع و تأکید همکان است. این وضعیت نیز یکی از عوامل انگیزشی برای اشتیاق داشتن در بهر گیری از فضای مجازی است.

۳) خرید و فروش مجازی
بخش دیگری از نیازهای خانواده در وضعیت کرونایی، تهیه مواد خوراکی و سایر مایحتاج زندگی است. تأکید بر ماندن در خانه، طبعا محدودیت رفت و آمدهای بیرون از منزل را در پی داشته است. از این رو برخی ترجیح می دهند خرید و فروش های خود را بیشتر از قبل از طریق فضای مجازی دنبال کنند.
محدودیت در خرید و فروش حضوری به دلیل پیشگیری از شیوع ویروس کرونا نیز باعث شده است که بخشی از خانواده ها و فروشگاهها به بهره گیری از فضای مجازی بیشتر از هر زمان دیگری روی بیاورند.

۴) اطلاعات و اخبار مجازی
حس کنجکاوی و نیاز طبیعی ما به اطلاعات و اخبار در محیط خانواده نیز یکی از نیازهای طبیعی است که در موقعیت کرونایی تشدید شده است. نگرانی از اوضاع عمومی ویروس کرونا و پیگیری اطلاعات و اخبار مربوط به حوادث و آمار مربوط به این ویروس نیز خانواده ها را بر آن داشته است که به فضای مجازی بیشتر از گذشته رو بیاورند.
راه اندازی رو به رشد کانالها و گروههای مختلف با موضوع کرونا ویروس و یا مسائل پیرامونی آن در شبکه های اجتماعی نشان دهنده این واقعیت است که یک پویش ویژه ای برای تولید، توزیع و مصرف اطلاعات و اخبار ایجاد شده است.

۵) نیایش ها و عبادات مجازی
نیاز انسان به پرستش و تأمین این نیاز با حضور در اماکن مقدس، مساجد و زیارتگاهها بر کسی پوشیده نیست. اما ویروس کرونا با همه کوچکی و نامرئی بودنش حتی تجمعات عبادی و مساجد و زیارتگاهها را هم به تعطیلی کشانده است. از این رو بخشی از این نیازها ضرورتا از طریق فضای مجازی تأمین می گردد.
افزایش چشمگیر و بی سابقه تولید، ارسال و دریافت پیامهایی که بتواند بخشی از نیاز خانواده ها را به عبادت و نیایش را تأمین کند گویای این حقیقت است.

۶) ادارات و مؤسسات مجازی
با تعطیل و یا نمیه تعطیل شدن ادارات و مراکز تولیدی و خدماتی در وضعیت کرونایی خانواده ها ناچارند امور اداری و کاری خود را از طریق فضای مجازی پیگیری کنند.
ویروس کرونا کاری کرده است که مهمترین جلسات مربوط به مهمترین دستگاههای دولتی نیز از طریق فضای مجازی و ویدئو کنفرانس برگزار شود. از این رو خدمات دولت الکترونیک و ضرورت توسعه کمی و کیفی آن در این وضعیت بیشتر به چشم می آید.

۷) سرگرمی ها و تفریحات مجازی
یکی از ویژگی های کرونایی قرنطینه خانگی و حضور نداشتن در محیط های بازی و تفریحات به ویژه برای جوانان و نوجوانان است. این خلاء مهم باعث شده است بخشی از نیازهای روانی که در سایه تفریحات و سرگرمی های سالم برآورده می شد به ناچار از طریق فضای مجازی تأمین شود.
پاسخگویی به این نیاز باعث شده است انبوهی از پیامهای حاوی طنز و سرگرمی تولید، توزیع و دریافت شود و با جذابیتی که این نوع مطالب دارند اعضاء خانواده برای تخلیه احساسات و هیجانات خود و حتی جدا شدن از فشار روانی حاصل از وضعیت کرونایی بخش زیادی از فرصت های خود را به این موضوعات اختصاص دهند.

۸) مشوق های های مجازی
نیازهای یاد شده از طرفی و مشوق های دیگر از قبیل: تأکید بر بهره برداری حداکثری از فضای مجازی و ارائه اینترنت رایگان به خانواده ها و جوایزی که با شگردهای مختلف برای اینترنت رایگان داده می شود. از طرف دیگر، عامل مهمی برای وابستگی هر چه بیشتر خانواده ها به فضای مجازی شده است. بخش دیگر مشوق های تأکیدات مسئولان نسبت به بهره گیری از فضای مجازی به عنوان جایگزین کارهای حضوری است.
این نیازها، مشوق ها و رهاشدگی بی سابقه، وضعیتی را برای خانواده ها ایجاد کرده است که اگر معلومات و مهارت خود را برای بهره گیری از ظرفیت ها و فرصت های فن آوری ارتباطات و پیشگیری از تهدیدات آن کسب نکنند بی تردید این وضعیت پیامدهای خطرناکی از قبیل: اعتیاد رسانه ای، سرگردانی، بحران هویت و تضعیف اخلاق فردی، خانوادگی و اجتماعی را در پی داشته خواهد داشت.
اکنون که با بخشی از نیازها و عطش خانواده ها نسبت به بهره گیری از فضای مجازی آشنا شدیم. در ادامه به دو موضوع مهم برای توانمند سازی خانواده ها یعنی سواد رسانه ای برای توانمندی بیشتر در مدیریت فضای مجازی در وضعیت کرونایی می پردازیم.

ب) خانواده و لزوم فراگیری سواد رسانه ای
موضوع سواد رسانه ای یکی از ضروریات زندگی در عصر ارتباطات است. که باید متناسب با توسعه فن آوری ارتباطات و توسعه آن سواد رسانه ای نیز گشترش یابد یابد. باید توجه داشت که همچنان که توسعه فضای مجازی در این وضعیت فرایندی دارد که هر دو بخش سخت افزاری و نرم افزاری مربوط به فضای مجازی را شامل می شود.
بنابر این وقتی از سواد رسانه ای سخن به میان می آید باید از لزوم آن برای دولتمردان و مسئولان غافل نشویم چرا مدیریت تولید و توزیع بخشهای زیر ساختی و قسمت های عمده ای از مدیریت فضای مجازی به عهده حکومت است. پس افزون بر این که مسئولان خود باید مجهز به سواد رسانه ای باشند و به تناسب آن را ارتقاء دهند در توسعه سواد رسانه ای همگام با توسعه فن آوری ارتباطات در بین خانواده ها باید جدی باشند.
روشن است که با توجه به ضرورت توسعه فضای مجازی در وضعیت کرونایی باید دو نهاد حکومت و خانواده به کمک همدیگر در مدیریت و سلامت فضای مجازی هماهنگی و هم افزایی کامل داشته باشند و سواد رسانه ای و مهارتهای اعضاء خانواده به ویژه والدین را برای تدبیر هر چه بهتر در مقابل تهدیدات نهاد رسانه افزایش دهند. برخی از نکاتی که نسبت به سواد رسانه ای در وضعیت کرونایی قابل توجه است عبارتند از:

۱.تغییرات اساسی در نظام ارتباطات اجتماعی

در زمان گذشته و دوران ابزارهای ساده ارتباطی، انسان در سایه ارتباطات واقعی، اطلاعات خود را در مغز یا به سختی و کندی با کتابت ذخیره می‏کرد و عملیات تولید، ارسال و دریافت پیام را خود مستقیماً به عهده داشت، از این ‏رو، می‏توانست اعضا و جوارح خود را به سرعت و سادگی مهار کند و بر آنها نظارت داشته باشد.
امروزه بشر با توسعه فناوری ارتباطات، این چهار عمل اصلی یعنی: تولید، توزیع، ارسال و دریافت پیام را به دست ‏ابزارهای نوینی سپرده ‏شده که اگرچه به تعبیر «مک لوهان» امتداد اعضاء و حواس خود انسان است، ولی از اختیار وی خارج‏ اند.

۲.ویژگی منحصر به فرد فن آوری ارتباطات

فناوری ارتباطات، ابزارهایی انسان‏گونه‏اند که انسان در سایه توسعه فناوری، این چهار عمل اصلی حوزه ارتباطاتی خود را به آنها سپرده است. استفاده از این فناوری به شیوه‏های متعدد با زندگی روزمره ما به ویژه در محیط خانواده عجین شده است و هر روز با سرعت بیشتری در زوایای زندگی ما توسعه می‏یابد.
اگر چه در عصر حاضر، وابستگی به این فناوری انسان‏گونه، در ابعاد فردی و اجتماعی به شدت ادامه داشت، اما وضعیت کرونایی باعث شده است رغبت به فضای مجازی به صورت چشمگیری بیشتر شود. این روی آوری اگر چه از روی ناچاری و تا حدودی مقطعی است اما روشن است که اگر فضای مجازی به درستی و به موقع مدیریت نشود پیامدهای بسیار مخرب و جبران ناپذیری برای خانواده ها پس از اتمام جولان کرونا ویروس خواهد داشت.

۳.خانواده و خطرات اعتیاد رسانه ای

اعضاء خانواده ها در این وضعیت و ضرورت بهره گیری از فضای مجازی گویا با انسانی صنعتی، مأنوس و قرین شده می شوند ،به راحتی با آن ارتباط برقرار می‏کنند، به قصه‏هایش گوش می‏دهند، از گفته‏هایش متأثر می‏شوند، درباره عملکردش قضاوت می‏کنند، آن را در بهترین نقطه منزل یا محل زندگی خودجای می‏دهند، به آن احترام می‏گذارند، بودن با آن را به هر کاری ترجیح می‏دهند و برخوردهایی از این دست که انسان فقط با بهترین و دلنشین ترین عزیزانش دارد.
مک لوهان زمینه‏های وابستگی و اعتیاد به رسانه‏ها را این گونه تحلیل می‏کند:
انسان چون می‏خواهد به ‏طور مدام از حضور خودش مطمئن باشد، عادت خاصی را پذیرا می‏شود. برای مثال، همیشه سعی می‏کند تا دستگاه‏های رادیو و تلویزیون در دسترس خود را روشن نگه دارد. این نیاز و گرایش، کاملاً مستقل و بدون توجه به محتوای برنامه‏ها و حتی زندگی حسی فرد عمل می‏کند. نتیجه آنکه می‏توان گفت فناوری، بخشی از بدن آدمی است.
همین رسانه‏های جمعی هستند که قهرمانان فرهنگی می‏آفرینند و دیدگاه‏های مردم را درباره امور سیاسی و اجتماعی و حتی خود واقعیت شکل می‏دهند. درواقع همچنان‌که مک لوهان گفته است: «رسانه‏ها به تدریج به رسالت بدل می‏شوند»
البته باید توجه داشت که انسان در مقابل فن اوری ارتباطات کاملا منفعل نیست. بشر در مسیر فن آوری ارتباطات در چند مقطع اساسی حضور دارد که اگر به صورت فعال این حضور را حفظ کند می تواند تکنولوژی رسانه را به نفع زندگی خود حفظ نماید. انسان در تولید، توسعه و بهره برداری از فن آوری ارتباطات و محصولات بر آمده از آن نقش اساسی دارد.
«فراموش نکنیم که فناوری، مخلوق ماست و باید تحت کنترل و نظارت ما باقی بماند. همان‏گونه که در پرورش، هدایت و حفظ سلامت مغز خود می‏کوشیم و حیطه‏، جهت و محتوای خود را در دست داریم، همین‏گونه هم باید فناوری و رسانه‏های جمعی را در شکل و محتوا تحت‏نظر بگیریم».

۴.ملاکهای توسعه فضای مجازی

نباید فراموش کرد که فناوری ارتباطات در کنار فرصت‏ها و مزایایی که برای زندگی سعادتمندانه انسان فراهم می‏کند، با ایجاد خلأهایی می‏تواند تهدیدی جدی برای حیات وی باشد. از این ‏رو، اندیشمندان همواره نسبت به توسعه آن دغدغه‌‏هایی داشته و دارند. این نگرانی‏ها، از چالش‏هایی سرچشمه می‏گیرد که این فناوری در دو حوزه ساختاری و محتوایی برای خانواده ها ایجاد می‏کند
بی تردید فن آوری ارتباطات نیز مانند سایر بخش های تکنولوژی، مزایا و معایب نسبی برای خانواده ها دارد. بنابر این هم مسئولان و هم خانواده ها در هر جایگاهی که قرار دارند باید در توسعه و بهره‏گیری از فناوری ارتباطات به ویژه در وضعیت کرونایی به ملاک‏های ذیل بیشتر ملتزم باشیم:
ـ سودمند بودن برای فرد و جامعه؛
ـ بیشتر بودن منافع توسعه آن از ضررهایش؛
ـ سازگاری با اصول اعتقادی و ارزش‏های دینی؛
ـ شناخت کافی از پیامدهای توسعه این فناوری؛
ـ کسب دانش مناسب برای بهره‏گیری درست از آن؛
ـ دوراندیشی و تدبیر برای پیشگیری از آسیب‏های احتمالی؛
ـ مدیریت جبران خلأهایی که در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی پدید می‏آورد.

۵.تهدیداتفضای مجازی

اُنس با شیوه‏ ارتباطات سنتی و پیامدهایی که رسانه‏های نوین به دنبال دارند، یکی از موانع برای توجه ویژه به این ابزارهای نوین ارتباطی و فضای مجازی است. «شاید چون هنوز عرف مردم با این وسایل ـ نودعوت به خیر ـ مأنوس نشده‏اند در پاسخ درنگ کنند و بگویند اجازه بدهید فکر کنیم، ولی این درنگ، ناشی از آشنایی تازه با این ابزارها و وسایل ـ نودعوت ـ است».
برخی از نگرانی‏های مربوط به توسعه فناوری ارتباطات، به حوزه عملیات و ساختار ذاتی آنها و برخی به عملکرد خانواده ها مربوط می‏شود. برای شناخت بیشتر فضای مجازی توجه به موارد ذیل ضروری است.
۵/۱. تمایز دنیای واقعی و مجازی
ارتباط در فضای واقعی با طبیعت انسان سنخیت دارد و مشکلی در نوع ادراک و روحیات انسان پدید نمی‏آورد. میزان و مقدار ادراک از عمق حقیقت، وابستگی عمیق و گسترده‏ای با ابزار بیانی و وسایل تبادلی فرهنگ دارد. فرهنگ‏های شفاهی، مکتوب، تصویری، توهمی و تخیلی، هرکدام ساختار و عمق ویژه‏ای از مفاهیم ارائه می‏کنند که مرتبه‏ای از محدودیت‏ها را با خود دارند و دامنه کاربرد و میزان آنها را تعیین می‏کند. بی‏گمان فرهنگ شفاهی، فطری‏ترین و سالم‏ترین شکل ارتباطی بوده و می‏باشد.
بی‏جهت نیست که در اسلام عموماً عبادات جنبه اجتماعی دارند و مشارکت اجتماعی و معاشرت با هم‏نوعان، در شکل‏ها و فرصت‏های مختلف همواره مورد تأکید دین است. در ارتباط سنتی انسان مستقیماً با مخاطب روبرو می‏شود، تبادل احساسات به خوبی صورت می‏گیرد، بازخورد و پس‏فرست سریع اتفاق می‏افتد، تفاهم و مشارکت معنایی راحت‏تر شکل می‏گیرد، پیام بی‏واسطه و بدون تحریف منتقل می‏شود، ارتباط تبلیغی با فرهنگ مردم بسیار نزدیک و هماهنگ است و در یک کلمه، همه‏چیز در فضای طبیعیِ واقعی روی می‏دهد.
یکی از چالش‏ها در این زمینه، آوردن مفاهیم و مناسک دینی از فضای واقعی به فضای مجازی است که موجب اثرپذیری آن مفاهیم و دست‏کاری مناسک می‏شود. برای نمونه، بردن مفاهیم دینی در قالب‏های‏ تفریحی و سرگرمی، چه‏بسا سبب افت قداست آنها و طرح آنها، در قالب آموزشی و ارشادی باعث افت مخاطب می‏شود.
چالش دیگر توسعه فضای مجازی این است که با توجه به تأثیرات گوناگون رسانه‏ها و کج‏کارکردهای فردی و اجتماعی آنها، برخی اندیشمندان نگران توسعه و بهره‏گیری حداکثری از آنها، بدون برنامه‏ریزی و ایجاد بسترهای لازم‏اند. از مهم‏ترین پیامدها می‏توان به کاهش مشارکت‏های اجتماعی اشاره کرد که می‏تواند سبب کم‏رنگ شدن اخلاق اجتماعی و خلوت شدن اجتماعات دینی شود.
محدودیت، سادگی‏ و کندی، سه ویژگی برجسته نظام ارتباطات سنتی و واقعی بوده که هر سه ویژگی دستخوش دگرگونی‏های عمیق و گسترده‏ شده است. امروزه در نظام ارتباطات نوین، شاهد نامحدودی، سرعت و پیچیدگی شگفت‏انگیزی شده‏ایم. این دگرگونی‏ها، نقطه عزیمت انسان به سوی تحولات فرهنگی ژرفی شده است.
هانی که همه‏چیز در آن ممکن است و تحقق بسیاری از اتفاقات آن در دنیای واقعی امکان‏پذیر نیست. اما امروزه به کمک فناوری ارتباطات تا اندازه ای در عالم بیرون قابل تحقق است. بهترین تشبیهی که می‏تواند واقعیت دنیای مجازی را تا حدودی برای ما مجسم کند، این است که بگوییم دنیای مجازی، حلقه‏ای میان دنیای واقعی و دنیای خیال است به ما کمک می‏کند عالم خیال را به تصویر بکشیم و آن را ـ البته فقط به ‏صورت مجازی ـ عینیت ببخشیم و حتی برای رسیدن به آمال خود در آن زندگی کنیم.
۵/۲. غرقگی در گرداب اطلاعات
ویژگی‏های فناوری ارتباطات، یعنی محدود نبودن، سرعت انتقال و امکان دسترسی کاربران به انبوهی از اطلاعات، در صورت بی‏تدبیری می‏تواند به صورت گردابی هولناک آنان را در خود غرق کند. بسیاری می‏گویند از این دریانوردی و موج‏سواری بر دریای اطلاعات لذت می‏برند، ولی گاه احساس می‏کنیم مانند شاگرد جادوگری هستیم و نمی‏توانیم نیروهایی را که در خدمت گرفته‏ایم، مهار کنیم و گرفتار ترس غرق شدن در سیلی می‏شویم که خود آن را به راه انداخته‏ایم. این اطلاعات از کجا می‏آید و چه بر سر ما می‏آورد؟
طبع اولیه آدمی بگونه ای است که می‏خواهد کاملاً آزاد باشد و هر آنچه اراده می‏کند، محقق شود. قرآن کریم درباره آزادی‏خواهی انسان می‏فرماید:
(بَلْ یرِیدُ الْإِنْسَانُ لِیفْجُرَ أَمَامَهُ)
[انسان شک در معاد ندارد]، بلکه او می‏خواهد [آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت] در تمام عمر گناه کند.
دنیای مجازی، برای آدمی بستر کاملاً آزادی فراهم می‏کند تا با سهولت تمام هر آنچه را اراده می‏کند، به دست آورد. از این ‏رو، در سایه فناوری ارتباطات هر کس می‏تواند هر پیامی را به هر مقدار، در هر جا، در هر زمان، با هر قالب، هرچند بار و بدون هیچ محدودیتی برای هر کس بفرستد یا متقابلاً از فردی دریافت کند.
این وضعیت، از عدم محدودیت و توسعه زمانی، مکانی و محتوایی فضای مجازی سرچشمه می‏گیرد. با این حال، انسان قادر می‏شود آنچه را اراده می‏کند، تنها با فشردن دکمه‏ای به راحتی انجام دهد. اما با توجه به نیازها و ویژگی‏های انسان، مصالح و مفاسد ارتباطاتی و اطلاعاتی او را چگونه و چه کسی باید در این فضای بی‏پایان ارتباطات و اطلاعات ردوبدل شده، مدیریت کند؟ آیا انسانی که خودش گرفتار جذابیت‏های دنیای مجازی است و تمایلاتش او را به هر سو می‏کشاند، می‏تواند در این آبشار اطلاعاتی، خیر و شر خود را تشخیص دهد و آن را مدیریت کند؟

۶.چالش‏های محتوایی فناوری ارتباطات

بی‏تردید توسعه فناوری ارتباطات، پیامدهای مثبت و منفی در پی داشته و تعارض‏های آن با فرهنگ اسلامی، موجب دغدغه‏هایی برای متولیان فرهنگی شده‏ است. اکنون به برخی از تعارض‏‏های آن با عناصر فرهنگ، یعنی باورها، ارزش‏ها، هنجارها، نمادها و مصنوعات می‏پردازیم.
۶/۱. تعارض در سطح باورها
در هر فرهنگ باورها، اساس ارزش‏ها، و هنجارها زاییده ارزش‏های آن هستند. از این‏ رو، در ادیان آسمانی بر باورهای توحیدی تأکید بسیاری شده است. در سایه فناوری ارتباطات و نظریه‏هایی چون آزادی اطلاعات، هر نوع باوری بی‏مهابا در رسانه‏ها مطرح می‏شود.
اسلام در مرحله نخست، اساس آموزه‏های خود را بر توحید، و در مرحله دوم، بر اخلاق و ملکات فاضله قرار داده است و نیز برای عموم کارهای فردی و اجتماعی دستوراتی داده و حدودی قائل شده است. آزادی به معنایی که در تمدن جدید ارائه می‏شود، در اسلام وجهی ندارد، بلکه این دین آسمانی، حدود دیگری برای آن در نظر گرفته است.
در هدف زندگی و حدود آزادی اسلام و از نظر مکاتب مادی و انسان‏محور، فاصله بسیاری دیده می‏شود. در تمدن جدید، چون پایه و اساس کار بر حداکثر بهره‏برداری از مادیات قرار دارد، همه افراد از قید معارف و عقاید دینی آزادند و هر عملی بخواهد، مجازند به جا آورند.
به‏یقین از نگاه دین، این‏گونه آزادی، روح انسانیت و ملکات فاضله را در انسان می‏کشد و او را تا حد حیوانات و حتی پست‏تر، تنزل می‏دهد و از تکاملی که خداوند برای آدمی در نظر گرفته، بازمی‏دارد؛ اما با توجه به ویژگی‏های فناوری ارتباطات، طرح باورهای بی‏اساس، الحادی و خرافی در رسانه‏های مختلف، موضوعی عادی است.
۶/۲.تعارض در سطح ارزش‏ها
طبیعی است که هر فرهنگ بر اساس ارزش‏های خود دست به تولید و توزیع اطلاعات می‏زند و ارزش‏های خود را در قالب برنامه‏های رسانه‏ای می‏ریزد. با توجه به عدم محدودیت توزیع برنامه‏ها در دیگر فرهنگ‏ها، عیناً همان برنامه‏ها به صورت گسترده و عمومی پخش می‏شود که خود، یکی از عوامل تعارض‏های اخلاقی و متزلزل شدن ارزش‏های اسلامی است.
پستمن که خود فرهنگ غرب را در دوره «تکنو پولی» و نابود شده می‏بیند، خطر اطلاعات را اینگونه ترسیم می‏کند:
اطلاعات بسیار خطرناک‏اند، اگر جایگاهی معّین برای آنها وجود نداشته باشد؛ اگر متکی بر نظریه و تئوری مخصوص خود نباشند؛ اگر طرح و نقشه جامعی نداشته باشند که آنها جزئی از آن نقشه جامع را تشکیل دهند؛ و بالاخره اگر هدف و مفهوم و معنایی مافوق همه اینها نباشد که آنها را در خدمت خود قرار دهد و به استخدام خود درآورد … بدین ترتیب است که اطلاعات نقش و چهره متافیزیکی پیدا می‏کند و ارزشی ماورای طبیعی می‏یابد و خود را جانشین هدف، وسیله و ثمره خلاقیت و اثر وجودی انسان می‏کند. در زیر لوای حکومت «تکنو پولی»، به آنجا کشانده می‏شویم که عمر خود را در راه تلاش برای راه‏یابی و دسترسی به اطلاعات سپری کنیم. این دیگر به ما مربوط نمی‏شود که بپرسیم چرا این‏چنین است و بالاخره حدومرز این تلاش‏ها تا کجاست؟

برخی از تعارض‏ها در اخلاق فردی و اجتماعی، از ساختار وضعیت این فناوری برمی‏خیزد. در موقعیت تعارض ارزش‏ها، رسانه‏های جمعی گاه به دلیل مزایای احترام به سنت اخلاق عمومی و حفظ نظام، گزارش دقیق رویدادهای مهم را قربانی می‏کنند.
نکته دیگر، ضرورت اطلاع‏رسانی و مرز بسیار ظریف آن با اشاعه منکرات است. این در حالی است که متولیان فضای مجازی و کاربران آن در مراحل مختلف، به رعایت اصول اخلاقی مقید باشند، وگرنه، درجایی که مروج بداخلاقی و بی‏بندوباری و اباحه‏گری باشند، مشکلاتش ناگفته ‏پیداست.
۶/۳٫ تعارض در سطح هنجارها
وجه دیگر تعارض فناوری ارتباطات را باید در کارکردهای آن جست‏ و جو کرد. رسانه‏ها با توجه به ویژگی اطلاع‏رسانی و جذابیتشان، از طرفی افراد را به شدت به خود وابسته می‏کنند و از طرف دیگر، هنجارهای مقبول متعارف را در فرهنگ‏های دیگر تغییر می‏دهند . این هنجارشکنی‏ها ازنظر اخلاق اجتماعی می‏تواند بر پیکره جامعه، ضررهای جبران‏ناپذیری وارد کند.
ازآنجا که دین اسلام، دینی کاملاً اجتماعی است و احکام فقهی و اخلاقی آن عموماً رویکرد اجتماعی دارد، با انزوا و فردگرایی که حاصل وابستگی به رسانه‏هاست، مخالف است. فردیت که تنها گوشه‏ای از پیامدهای منفی فناوری ارتباطات است، سبب کم‏رنگ شدن تعاملات اجتماعی و در نهایت، تعطیل ماندن اخلاق اجتماعی می‏شود.
با سست شدن هنجارهای اسلامی انتخاب سبک زندگی که از طرفی، دقیقاً منطبق بر فرهنگ الهی و از طرف دیگر، همسو با علایق و ارزش‏های اجتماعی باشد، مشکل‏تر می‏شود.بدین ترتیب، شخص در پیوندهای اجتماعی خود سخت‏گیرتر می‏گردد و دیگران نیز مشکل‏پسندتر می‏شوند. نتیجه تغییر هنجارها و جایگزینی معیارهای غیر دینی، سبب می‏شود سبک زندگی ما در ابعاد مختلف دچار دگرگونی عمیقی شود.
«تمام وسایل ارتباط‏جمعی بر ما نفوذ دارند و روی ما کار می‏کنند. نتایج تأثیر آنها از جهات شخصی، سیاسی، اقتصادی، زیباشناسی، روانی، اخلاقی، قولی و اجتماعی، آن‏چنان شدید است که هیچ گوشه‏ای از وجود فیزیکی و روحانی ما را دست‏نخورده به حال خود رها نمی‏کنند»
۶/۴٫ تعارض در سطح محصولات
فناوری ارتباطات در کنار فرصت‏ها و مزایایی که برای زندگی سعادتمندانه انسان فراهم می‏کند، با ایجاد خلأهایی می‏تواند تهدیدی جدی برای حیات وی باشد. از این ‏رو اندیشمندان اسلامی همواره درخصوص پیامدهای منفی توسعه آن دغدغه‏هایی دارند. این نگرانی‏ها از چالش‏هایی سرچشمه می‏گیرد. برخی از چالش‏های ساختاری فناوری ارتباطات را می‏توان در محصولاتی دانست که در فضای مجازی تولید، توزیع و مصرف می شود که چه بسا با فرهنگ اسلامی در تعارض باشد.
محصولاتی که در فناوری ارتباطات تبلیغ و اطلاع رسانی می شوند، متناسب با ارزش‏ها، باورها و هنجارهای هر فرهنگ و جامعه است. این محصولات فرهنگی به وفور در حال تولید، توزیع و دریافت است. بخش بسیار زیادی از این محصولات، در قالب‏های مختلف به وسیله ابزارهای مدرنِ ذخیره‏سازی و به راحتی بین افراد رد و بدل می‏شود. بی‏گمان مصرف بی‏محابای این محصولات، به سلامت ارتباطی فرد و جامعه آسیب می‏زند.
اسلام درخصوص نگهداری، تولید، ارسال و دریافت پیام‏ها، معیار‏ها و توصیه‏های مهمی دارد. این در حالی است که انسان امروزی و مدرن با تسهیلاتی که فناوری ارتباطات برای تمایلات نفسانی او فراهم می‏کند، از انسانیت می‏گریزد و در گرداب محصولات رسانه‏ای، اصالت خویش را به فراموشی می‏سپارد و به ورطه حیوانیت سقوط می‏کند.
۶/۵٫ تعارض در سطح نمادها
بعد دیگر محتوایی و فرهنگی فناوری ارتباطات، نمادهایی است که به وفور نگهداری، تولید و فرستاده می‏شود. تولید و توزیع کلیپ ها، پیامها و برنامه‏هایی که با نهادهایی غیر اسلامی و گاه انسانی بدون لحاظ معیارهای فرهنگ اسلامی به مصرف‏گرایی، حرص، رقابت ویرانگر، و مشکلات اعتقادی و فکری می‏انجامد. نمونه هایی از نمادهایی است که با فرهنگ اسلامی در تعارض است.
پخش‏ برنامه‏هایی مبتنی بر اندیشه‏های غیردینی با نمادهای متناسب با همان فرهنگ‏ها در لابه‏لای اخبار مهم، استثمار انسان‏ها و بهره‏برداری نامشروع از توجه آنان را در پی دارد. پیامهای تند با تصاویر مبتذل، هم اخلاق عمومی را تخریب می‏کند و هم نیازمندی کاذب انسان‏ها را افزایش می‏دهد.
در فضای مجازی، برنامه‏های هیجان‏انگیز، تخیلی، وحشت، خشونت و پورنوگرافی بروز می‏کند. آیین‏ها و نمادهایی که برخلاف باورها، ارزش‏ها و هنجارهای فرهنگ دینی است افزون بر آنکه موجب تضعیف نمادها و آیین‏های دینی می‏گردد، سبب مشکلات روحی- روانی و رفتاری مختلفی می‏شود.

ج) خانواده و لزوم سلامت ارتباطی
باید توجه داشت که روح انسان متأثر از عملکرد اوست. بنابر این هر نوع رفتار رسانه ای می تواند افزون بر آن که جان خود آدمی را آلوده می کند برای دیگران نیز خطرناک باشد به ویژه آن که در فضای مجازی منتشر شود. به عبارت دیگر تولید و توزیع و مصرف پیامهایی که امروزه در فضای مجازی منتشر می شود از نظر روحی و اخلاقی به مراتب می تواند از ویروس کرونا فراگیرتر و هم مخرب تر باشد.
از نظر قرآن کریم یکی از تعاملات انسان، ارتباط با خویشتن است. از نگاه دین، انسان همچنان‌که باید به سلامت جسم خود اهمیت دهد و از آلوده شدن آن پیشگیری کند، باید به سلامت نفس و روح خود نیز توجه ویژه داشته باشد. در قرآن کریم از سلامت و بیماری قلب انسان فراوان سخن به میان آمده است:
(یَوْمَ لاَ یَنْفَعُ مَالٌ وَ لاَ بَنُونَ‏ * إِلاَّ مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ‏)
روزی که هیچ مال و فرزندی سود نمی‏دهد، مگر کسی که دلی پاک به سوی خدا بیاورد.
(وَ أَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْساً إِلَی رِجْسِهِمْ وَ مَاتُوا وَ هُمْ کَافِرُونَ‏)
اما کسانی که در دل‏هایشان بیماری است، پلیدی بر پلیدی‏شان افزود و در حال کفر درمی‏گذرند.
بر اساس این آیات و واقعیات رفتاری آدمی، روشن می شود که رابطه رفتار انسان با روح او، علت و معلولی است و همه ارتباطات ما بر قلبمان اثر وضعی دارد. بنابراین، سلامت، و بیماری روح انسان ارتباط مستقیمی با عملکرد وی دارد.

تعریف سلامت ارتباطی

ایجاد ارتباط به عنوان تنها مسیر کسب اطلاعات و معلومات و تحقق «شاکله» انسان، باید از سلامت لازم برخوردار باشد؛ زیرا دیگر رفتارهای انسان معلول باورها و ارزش‏هایی است که از راه ارتباطات به دست می‏آورد. بنابراین، در صورتی ‏که انسان سلامت ارتباطاتی داشته باشد از وی رفتارهای سالمی نیز انتظار می‏رود.
بنابر این، ارتباطات، عامل نقل و انتقال اطلاعات است و آنها بن‏مایه‏های کنش‏های انسان به شمار می‏روند. به عبارت دیگر، سلامت ارتباطی یعنی «تولید، توزیع و مصرف اطلاعات مورد نیاز و مفید مبتنی بر اساس اصول اخلاقی و دینی برای نیل به زندگی سعادتمندانه». پس ارتباطات هر فرد با باورها و ارزش‏های وی رابطه‏ مستقیمی دارد. از آن جمله، کسب اطلاعات است که سنگ‏بنای شخصیت انسان به شمار می‏رود. زیرا دانش سالم به بینش سالم و در نهایت به کنش سالم می‏انجامد.

ضرورت حفظ سلامت ارتباطی

امروزه انبوه متراکم و رو به افزایشی از اطلاعات به وسیله ابزارهای مدرن ارتباطی نگهداری، تولید، ارسال و دریافت می‏شود. به ‏راستی چه مقدار از این دریای مواج مورد نیاز ما و در راستای زندگی فردی و اجتماعی ماست؟ ما در فضایی زیست می‏کنیم که انسان‏واره‏های صنعتی در همه زوایای زندگی‏مان حضور چشمگیری دارند که نه‏تنها نمی‏توانیم آنها را حذف و حتی محدود کنیم، به دلایلی هر روز بیشتر به آنها نیازمند و وابسته می‏شویم.
رسانه ها این انسان‏گونه‏های صنعتی، بیش از همنوعانی که در گذشته با آنها نشست‏وبرخاست می‏کردیم و ارتباط داشتیم، و در بسیاری از مواقع به جای آنان با ما ارتباط دوسویه برقرار می‏کنند. آنها در جای‏جای زندگی‏مان حضوری فعال دارند. از مهم‏ترین مبادی معرفتی ما شده‏اند، برایمان جذاب‏ترین داستان‏ها را به شیرین‏ترین زبان بازسازی می‏کنند و آن‏قدر هم‏نشینی با آنها برایمان اعتیادآور شده که به شدت به آنها احساس نیاز می‏کنیم؛ غافل از صحت ‏و سقم مطالب و اخباری که به ما می‏دهند. از این ‏رو، آنها به نوعی قبله آگاهی‏هایمان شده‏اند؛ قبله‏ای که بی‏اختیار همه به آن روی آورده‏ایم.
فناوری اطلاعات، از یک‏سو آزادی عمل و از دیگر سو حریم‏های خصوصی برای انسان پدید می‏آورند و قدرت او را در همه فرایندهای ارتباطی، یعنی دریافت، نگهداری، تولید و توزیع پیام، به صورت چشمگیری بالا می‏برند، بنابراین، بی‏گمان اگر این توانمندی با اقدامات پیشگیرانه و درمانی مهار نشود، می‏تواند برای سلامت فرد و جامعه بسیار خطرناک باشد.
سیلاب اطلاعاتی که به وسیله رسانه‏های همگانی جاری می‏شود، با بی‏قیدی انسان، به تدریج تمامی جوامع را در خود غرق می‏کند. افرادی که خواه‏ناخواه در این جوّ اطلاعاتی تنفس می‏کنند، از این اطلاعات نیز تغذیه می‏نمایند و اندک‏اندک در جریان امور قرار می‏گیرند و این اطلاعات را برای هم‏نوعان خود بازگو می‏کنند.
تمام این عوامل هرچند نامحسوس و مبهم است، بر رفتار ما اثر می‏گذارد، ولی همان‏طور که رودهای بزرگ از پیوستن جویبارها به وجود می‏آیند، رویدادهای بزرگ نیز از رویدادهای کوچک پدیدار می‏شوند. این جریان، پیام‏های رسانه‏های همگانی هستند که به تدریج با پیوستن به هم، ما را در خود غرق و در روش زندگی و شیوه عمل ما تغییر ایجاد می‏کنند و درنتیجه، از طریق مغزشویی نامحسوس ـ البته جزئی و بسیار کند ـ باورهای تازه‏ای در ما به وجود می‏آورند.
به ‏راستی همراهی و هم‏نشینی با کدام انسان، مؤثرتر از هم‏نشینی با رسانه‏هایی است که با جذابیت و مهارت تمام می‏توانند به ترویج فضیلت‏ها و رذیلت‏های اخلاقی بپردازند؟ بی تردید اطلاعاتی که از رسانه‏ها دریافت می‏شود، اثر وضعی خود را بر روح انسان می‏گذارد.
دشواری اجرای اخلاق اطلاعات، حتی در مفهوم ساده آن و بدون نگاه به ابعاد محتوایی، به مسئله تنوع کانال‏های اطلاعاتی و تنوع بسیار معیارها و مقیاس‏های مورد استفاده برمی‏گردد. واقعیت آن است که وقتی یک فناوری جدید پذیرفته می‏شود، برخی از نتایج و عوارض کاربرد آن ممکن است پرهیز ناپذیر باشند.
این وظیفه مهم در حفظ و تداوم سلامت ارتباطی در مرحله اول به عهده نهاد سپس نهادهای اجتماعی است. از نظر اسلام، مسلمانان در رفتار فردی و اجتماعی‏شان باید همواره از مظاهر قدرت، همگام و هماهنگ با اهرم‏های مهار آن استفاده کنند.
امروزه فن آوری ارتباطات را باید مهمترین مظاهر قدرت و منشأ تولید آن دانست که زمینه ساز توسعه قدرت بشر در سایر ابعاد زندگی است. بنابر این اگر به تناسب توسعه سخت افزاری و نرم افزاری فضای مجازی به سلامت محتوایی آن توجه نشود، مخاطرات جبران ناپذیری برای جامعه و به ویژه نهاد خانواده خواهد داشت.

نقش نهاد دین در سلامت ارتباطی

از نگاه اسلام، نیاز به دین و نهاد دین، موضوعی در عرض دیگر موضوعات زندگی انسان نیست، بلکه اصل زندگی او و جهت دهنده دیگر نهادهای اجتماعی است. نهاد دین باید با تقویت باورهای دینی، ترویج ارزش‏های الهی و تعیین هنجارهای متناسب با روند رو به رشد فناوری ارتباطات، برای حفظ و تداوم سلامت ارتباطی و اطلاعاتی، وظایف افراد و دیگر نهادهای اجتماعی را درخصوص عناصر فرهنگی روشن کند.
دینی که به همه زوایای زندگی انسان و نیازهای معنوی و مادی او توجه دارد، هرگز نمی‏تواند درباره مهم‏ترین موضوع زندگی او، یعنی ارتباطات و اطلاعات، نظر نداشته باشد؛ چنان‌که کتاب به عنوان رسانه‏ای کارآمد، همواره از دو نظر سلبی و ایجابی مورد توجه دین و متدینان بوده است. سلبی برای پیشگیری از پیامدهای منفی آن برای سلامت روح انسان، و ایجابی برای بهره‏گیری از آن در راستای حفظ، تقویت و ارتقای سلامت روحی بشر.
بخشی از سواد رسانه ای را باید در آشنایی با شاخص های سلامت ارتباطی جستجو کرد که مهمترین و اساسی ترین نهادی که این معیارها را تعیین میکند نهاد دین است. که نهاد حکومت و نهاد خانواده در هم افزایی یکدیگر باید از این منبع عظیم الهی در حفظ سلامت ارتباطی جامعه از آن بهره ببرند.
نقش دین را در تعیین شاخص های سلامت ارتباطی و تعیین قلمرو تولید، توزیع و مصرف رسانه ای می توان در پنج عنصر اصلی فرهنگی به دست آورد.
۳/۱٫ تقویت باورها‏
نخستین راه مدیریت و مهار فناوری ارتباطات و اطلاعاتی که بر بستر آن مبادله می‏شود، تقویت باورهای دینی است. باورها در هر فرهنگ، اساس دیگر عناصر فرهنگی است. از این ‏رو، تقویت باورهای دینی در همه سطوح، به ویژه مبدأ و معاد می‏تواند عامل مهمی برای مهار انسان باشد. با توجه به گرایش‏های نفسانی انسان، به ویژه در خلوت‏ها و آزادی‏هایی که فناوری ارتباطات برای وی پدید می‏آورد، تنها باور به حضور خدا در مقام مهم‏ترین و مؤثرترین مظهر قدرت نرم، می‏تواند در مهار نفس سرکش انسان‏که همواره او را به بدی فرامی‏خواند، اثرگذار باشد.
۳/۲٫ تقویت ارزش‏‌ها
ارزش‏ها، عنصر دوم فرهنگ به شمار می‏روند و شامل اموری می شوند که از نظر دین مطلوبیت دارند. ارزش‏های دینی که در باورهای توحیدی ریشه دارند، تا آنجا در جامعه نقش آفرینی می‏کنند که آموخته شوند، مناسب حال باشند و افراد آنها را به صحنه زندگی آورده باشند. هر فرد برای رشد خود، به منظومه‏ای از ارزش‏ها نیازمند است که در جامعه راهنمای اعمال او باشد.
تقوا مهم‏ترین ارزش اخلاقی است که تضمین کننده صلاح فرد و جامعه و تنها معیار برتری انسان‏ها در پیشگاه الهی است. این اهرم، مهار درونی است که در خلوت و جلوت می‏تواند بر مبنای باور به حضور همیشگی خداوند موجب حفظ انسان از بیماری‏های روحی شود. از این ‏رو، مؤمنان وظیفه دارند در حد توان این نیروی درونی را تقویت کنند:
(فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)
پس تا می‏توانید از خدا پروا بدارید و بشنوید و فرمان ببرید، و مالی برای خودتان [در راه خدا] انفاق کنید، و کسانی که از خسّت نفس خویش مصون مانند، آنان رستگاران‏اند.
۳/۳٫ تقویت هنجارها
بخش مهمی از معارف دینی احکامی است که هنجارهایی را برای همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی معیّن کرده است. دین برای آنکه چرا، چه چیزی، چه موقع، کجا، به چه صورت و از چه جایی مطلبی را بشنویم یا ببینیم یا برای دیگران بفرستیم، معیارهایی تعیین کرده ‏است. از این ‏رو، سبک زندگی مؤمن و غیرمؤمن در عمل متفاوت می‏شود.
متدینان در سایه ایمان، به سلاح چیرگی بر اطلاعات نامطلوب و مضر مجهز می‏شوند و دقیقاً همین عامل، رفتار و کردار آنان را دارای معنا و مفهوم و هدف می‏سازد و به همه اینها روح می‏بخشد و همان‏گونه که معتقدند، آنان را از نوعی نیرومندی اخلاقی برخوردار می‏کند.
۳/۴٫تقویت محصولات
ظرفیت‏هایی که فناوری ارتباطات برای تولید و توزیع محصولات فرهنگی پدید آورده، فضای مجازی را به بازار گسترده‏ای برای عرضه پیام‏ تبدیل کرده است. در این بازار، کالاهایی خریدار دارد که بتواند مزیت‏های نسبی داشته باشد. بنابراین، نهاد دین نمی‏تواند نسبت به این فضای مجازی و تأثیرات آن ساکت باشد. نهاد دین باید همواره متدینان متخصص را به تولید محصولات فاخر و‏ برخاسته‏ از باورها، ارزش‏ها و هنجارهای دینی تشویق و انگیزه‏های آنان را در این جهاد فرهنگی تقویت کند.
تولید محصولات و برنامه‏های مناسب هر عصر که بر اساس دعوت اسلامی، امربه‏معروف، تبلیغ، تعلیم، اعلان و… شکل می‏گیرد، افزون بر معرفی اسلام و تبلیغ آن، در برابر شبهات و جنگ روانی و تهاجم فرهنگی به پامی‏خیزد تولیدات نرم‏افزاری و سخت‏افزاری را دربرمی‏گیرد.
مهم‏ترین بعد جهاد در عصر ارتباطات، شناساندن چهره زیبای دین اسلام است که مطابق با فطرت آدمی است و این مهم تنها با تولید محتوا و برنامه‏هایی که می‏تواند معرف اسلام ناب باشد، محقق می‏گردد. «جهاد تولیدی» یعنی «تلاش در جهت فراهم کردن امکانات سخت‏افزاری و نرم‏افزاری و تولید برنامه‏ متناسب با نیازهای جامعه بشری، به ‏منظور معرفی تبیین ارزش‏ها و دفاع از کیان و حریم اسلام».
۳/۵٫ تقویت نمادها
نهاد دین با توجه به تعارضات فرهنگی، همواره از راه‏های مناسب، قداست آیین‏ها و نمادهای خود را حفظ می‏کند. بدون رعایت احترام و حفظ قداست نماد‏ها، نمی‏توان به روش مؤثری برای حفظ مفهوم سنت و آیین دست یازید. در حقیقت سنت‏ها و آداب چیزی نیستند جز شناخت حاکمیت و احترام به آن و اقتدار نماد‏ها و اعتبار دادن به روایاتی که محتوای این نهادها را شکل می‏دهند.
بااهمیت‏ترین روایات و قصص را در ادیان می‏توان جست و جو کرد، مثلاً در «سِفر پیدایش» یا «بهاگاواد ـ گیتا» و یا قصص قرآن. عده‏ای ـ از جمله مورخ معتبری چون «آرنولد توین بی» ـ معتقدند: «فرهنگ و جامعه‏ای که در مرکز ثقل خود فاقد چنین داستان‌های مذهبی باشد، محکوم به زوال است».

نقش نهادهای اجتماعی
به هر میزان که نهادهای سنتی و اجتماعی قدرت خود را در سازماندهی و تشکیل بافت‏ها و باورهای ذهنی انسان از دست بدهند، و به هر میزان تأثیرشان در مجهز ساختن انسان‏ها به قدرت قضاوت و تشخیص و انتخاب بر اساس ملاک‏ها و ضوابط ارزشی و نهادی کاهش یابد، مهار اطلاعات دشوار‏تر می‏شود و در نتیجه ارزش‏های اخلاقی افول می‏کند و اهرم‏های نظارتی ناکارآمدتر می‏گردد.
این نکته بسیار مهم است؛ زیرا بیشتر نویسندگان و کسانی که پیرامون نهادهای اجتماعی مطلبی می‏نویسند ـ به ‏خصوص جامعه‏شناسان ـ توجه ندارند که تضعیف هر نهاد، موجبات ضعف قدرت انسان‏ها را در مقابله با بحران‏ها و آشوب‏های اطلاعاتی فراهم می‏سازد.
تمامی نهادهای اجتماعی یک جامعه به ‏طور اعم، نقش مهارکننده را دارند و خود، دستگاه کنترل‏کننده آن هستند. بی‏حکمت نیست که در اسلام این همه بر حضور در اجتماعات و توجه به نهادهای رسمی و غیررسمی اجتماعی، همچون نهاد دین، ‏آموزش و حکومت تأکید شده است.

نقش نهاد حکومت
فناوری ارتباطات به عنوان مهم‏ترین اهرم تولید و حفظ قدرت نرم و سخت، مورد توجه همه حکومت‏ها قرار دارد. نهاد حکومت همچنان‌که در توسعه این فناوری ارتباطات نقش اصلی را ایفا می‏‏‏کند، می‏تواند با روش‏های مستقیم و غیرمستقیم و با تقویت و بهره‏گیری از دیگر نهادها اجتماعی بر فناوری ارتباطات و چرخه اطلاعات نظارت و آن را مهار کند.
هیچ‏یک از بنیان‏گذاران مذهبی، نه بودا و نه موسی† و نه عیسی† و نه محمدˆ و نه حتی لوتر هیچ‏کدام هرچه را که مردم می‏خواستند به آنها هدیه نمی‏کردند، بلکه چیزی را به آنان عرضه می‏داشتند که برای آنها ضروری و مفید بود. اما تلویزیون این وظیفه و مسئولیت را ندارد که آنچه را مردم بدان نیازمند هستند و برای آنها ضروری و مفید است، بدان‏ها عرضه کنند؛ زیرا تلویزیون دوستدار مصرف‏کننده است؛ انسان هر وقت دلش خواست می‏تواند به آسانی آن را روشن یا خاموش کند.
خودکفایی و استقلال در بعد سخت‏افزاری و نرم افزاری فناوری اطلاعات، مهم‏ترین گامی است که حکومت دینی می‏تواند در ایفای نقش خود در این جهت بردارد.

نقش نهاد خانواده
با وجود توسعه رسانه ها و نقش فضای مجازی در سامان دهی افکار و رفتار ما هنوز هم این نهاد خانواده است که باورها، ارزش‏ها و هنجارها را در عمل به به اعضای خود می‏آموزد و در حد امکان بر آنها نظارت می‏کند.
این نهاد خانواده است که باز در رهایی فضای مجازی، مشخص می‏کند چه اسراری از دنیای بزرگ‏سالان برای کودکان می‏تواند فاش شود و کدام باید مخفی بماند. آنان در حضور کودکان از به کاربردن واژگان مخصوص و بیان مطالبی معیّن خودداری می‏کنند و آنها را برای خردسالان نامناسب تشخیص می‏دهند. خانواده‏ای که بر روی کودکان و محیط اطلاعات فرزندان خود نظارت ندارد و یا از عهده کنترل اطلاعات دور و بر آنان ناتوان است، خانواده نیست.
فروریختن محدودیت‏ها، و سرعت و پیچیدگی که پیامد طبیعی توسعه فناوری ارتباطات است، ضرورت و اهمیت مدیریت ارتباط را دوچندان می‏کند. فناوری ارتباطات به همان میزان‏که فرد و جامعه را توانمند می‏کند، نمی‏تواندبه آنان قدرت و بینش پیشگیری و مهار بدهد.
این فناوری از سویی قدرت آدمی را در چهار حوزه نگهداری، تولید، ارسال و دریافت به طرز عجیب و نامحدودی بالا برده است و از سوی دیگر، با ایجاد فضای مجازی، انسان را از فشارهای هنجاری محیط واقعی رهانیده است. این وضعیت دو رهاورد داشته است که می‏تواند به نابودی فرد و جامعه بینجامد: ارائه قدرت مطلق و آزادی مطلق.
نبود محدودیت‏ها و آسودگی خاطر از نظارت‏های اجتماعی، سبب می‏شود هر کس کمترین دسترسی به این فناوری دارد، هر نوع پیامی را به هر صورتی، هر زمانی، برای هر کسی، هر چند بار، در هر کجا بفرستد یا از طرف مقابل دریافت کند. پیام‏هایی که بسیاری از اوقات اگر برای سلامت روحی و ارتباطی انسان زیان‏آور نباشند به یقین سودمند هم نخواهند بود.
همچنان که حفظ سلامت جسمی ما در سایه دو اصل پیشگیری و درمان است. نهاد دین که عهده دار حفظ سلامت روحی جامعه است برای تدام این بعد از سلامت جامعه دو مرحله پیشگیری و درمان را مد نظر قرار داده است. دو اصل تقوا و توبه که در آیات و روایات به فور به آن اشاره شده در واقع تضمین کننده سلامت روحی نهاد خانواده است.
از آنجا که بر اساس فرهنگ اسلامی اطلاعات خوراک روحی انسان به شمار می روند ابتدا باید نهاد حکومت و نهاد خانواده با تکیه بر اموزه های دینی از تولید، توزیع و مصرف اطلاعات ناسالم و غیر اخلاقی با اصل تقوا ار آنها پیشگیری کنند و در صورت ابتلاء باید با اصل دوم یعنی توبه خسارات را جبران کنند در غیر این صورت سلامت جامعه به مخاطره خواهد افتاد.
بنابراین، انسان مسلمان بیش از هر چیز نیازمند توانمندسازی‏خود در مدیریت ارتباط، به ویژه متناسب با اقتضائات فناوری ارتباطات است تا بتواند اطلاعات سالم را به میزان مورد نظر کسب‏، حفظ، توزیع و دریافت کند و در سایه آن افزون بر رفع نیازهای فردی و اجتماعی، نقش خود را به عنوان عنصری سالم در جامعه ایفا نماید.

د) خانواده و مدیریت فضای مجازی
به دلیل پیچیدگی‏‌های عصر ارتباطات، توجه به موضوع مدیریت ارتباط در ابعاد گوناگون ضروری است. اگر چه بخش مهمی از مدیریت کلان فضای مجازی به عهده حکومت است و این نهاد نقش اصلی را در مدیریت اولیه فضای مجازی به عهده دارند اما خانواده و اعضاء آن نیز که عمدتا نقش تولید، توزیع و مصرف محصولات رسانه ای را به عهده دارند در مدیریت بر فضای مجازی نقش بی‌بدیلی دارند بنابراین نباید از خود سلب مسئولیت کنند و حالتی انفعالی به خود بگیرند.
در سطح نهاد خانواده باید این سئوالات را پاسخ داده که به ‏راستی با توجه به ویژگی‏‌های فناوری ارتباطات و وجود انبوهی از اطلاعات صحیح و سقیم، چه مقدار و چه نوعی از آن‌ها در چه زمانی مورد نیاز ماست؟ چه مقدار و چه نوعی را می‏‌توانیم و باید برای دیگران توزیع کنیم؟ چه مقدار و چه نوعی را باید حفظ کنیم؟
همه این پرسش‏‌ها گویای اهمیت و ضرورت مدیریت ارتباط است. نهاد خانواده برای آن که از طرفی بتواند نیازهای خود را از طریق فضای مجازی بر طرف کند و از طرف دیگر از تهدیدات آن پیشگیری نماید باید به جایگاه‌هایی که می‌تواند در فرایند عملیات رسانه‌های داشته باشد آگاه شود و مهارت‌های لازم را برای ایفای هر چه بهتر آن نقش به دست آورد.
نقش‌هایی که خانواده و اعضای آن‌ها می‌توانند برای مدیریت و سلامت فضای مجازی به ویژه در فضای کرونایی داشته باشند عبارتند از:
الف) تولید کننده پیام در فضای مجازی
ب) توزیع کننده پیام‌های فضای مجازی
ج) مصرف کننده پیام‌های فضای مجازی
موضوع دیگری که خانواده برای مدیریت فضای مجازی ای باید روشن کند. انواع نیازهایی است که باید به کمک فن‌آوری ارتباطات بر طرف کند. بی‌تردید علاوه بر این که نیازهای خانواده‌ها در یک سطح نیست نمی‌توان برای همه خوانواده‌ها نیز یک نسخه واحدی پیچید. بنابراین هر خانواده‌ای لازم است به تناسب و با توجه به اقتضائات خود نیازهایش را دسته‌بندی کند.
می توان نیازهای اصلی خانواده را در استفاده از فضای مجازی به صورت ذیل تقسیم بندی کرد.
یک) نیازهای ضروری
منظور نیازهاس واقعی است که تنها از راه بهره‌گیری از فضای مجازی تأمین می‌شوند و جایگزینی ندارند. مانند این که در قرنطینه خانگی امکان صله ارحام به صورت حضوری برای ما ممکن نیست و باید ضرورتا از امکانات فن‌اوری ارتباطات برای بر طرف کردن این نیاز بهره ببریم
دو) نیازهای ترجیحی
منظور نیازهای واقعی است که حتی در وضعیت کرونایی می‌توان برای آنها جایگزین پیدا کرد و بهره گیری از فضای مجازی ضرورتی ندارد. برای نمونه ما در محیط خانواده می‌توانیم به جای غرق شدن در اطلاعات نه چندان مطمئن رسان‌ها به مطاله کتاب‌های مفید بپردازیم.
سه) نیازهای کاذب
بخشی از آنچه ما نسبت به آن احساس نیاز می‌کنیم قطعا کاذب است و اگر خانواده درست آن‌ها را شناسایی کند می تواند به راحتی آن‌ها را مدیریت و کنترل و نهایتا حذف کند. به عنوان مثال احساس نیاز به گشت و گذارهای بدون هدف در فضای مجازی که نهایتا چیزی دستگیر ما نخواهد شد.
چهار) نیازهای مضر
برخی از آنچه ما به آن احساس نیاز می‌کنیم اگر چه ممکن است منشأ واقعی داشته باشد اما چه بسا در پاسخگویی به آن‌ها دچار خطای تشخیصی شویم و خواسته و ناخواسته آن را از راه‌های بر آورده کنیم که ممکن است ضررهای جسمی و روحی برای خانواده‌ها داشته باشد. این نوع نیازها را که از هوای نفس نشأت می‌گیرد، باید در پیگیری اطلاعات و اخبار غلط و یا محتواهای غیر اخلاقی جستجو کرد.
برای آنکه خانواده‌ها در وضعیت کرونایی بهتر بتوانند تعامل خود را با فضای مجازی، مدیریت کنند توجه به اصول مدیریت ضروری است که به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
۶/۱٫ برنامه‏‌ریزی
برنامه‏‌ریزی برای رسیدن به هر هدفی، رمز موفقیت انسان در همه عرصه‏‌های زندگی است. از این‏ رو، نخستین گام برای مدیریت فضای مجازی در خانواده کسب آگاهی و تدبیر درباره چگونگی بهره برداری از آن است.
پیامبر اکرمˆ می‏‌فرماید:
ای ابن‏‌مسعود! وقتی می‏‌خواهی کاری انجام دهی، آن را با آگاهی و اندیشه انجام ده و از اینکه کاری را بدون تدبیر [برنامه‏‌ریزی] و آگاهی انجام دهی بپرهیز که خدای تعالی می‏‌فرماید: «همانند آن زن [سبک‏‌مغز] نباشید که پشم‏‌های تابیده خود را، پس از استحکام، وامی‏‌تابید».
بسیاری از مشکلات در نداشتن برنامه‌ریزی پدید می‌آید. پس خانواده در هر نقشی که نسبت به فرایند تولید، توزیع و مصرف محصولات فضای مجازی دارد باید برای چگونگی ایفای هر چه بهتر این نقش برنامه‏‌ریزی کند تا به پشیمانی دچار نشود.
امام علی† می‏‌فرماید: «برنامه‏‌ریزی قبل از کار، تو را از پشیمانی ایمن می‏‌کند».
برنامه‏‌ریزی، لوازمی دارد که تفکر یکی از آن‌هاست؛ اندیشیدن قبل از تعمل با فضای مجازی، موجب می‏‌شود انسان جوانب آن را دقیق‏‌تر ببیند و برای رفع موانع رسیدن به اهداف مورد نظر، درست چاره‏‌اندیشی کند. امام علی† می‏‌فرماید:
فایده فکر کردن، چاره‏‌اندیشی است. کسی که بنشیند و برای حل مشکلات چاره‏اندیشی نکند سختی‏‌ها بر او چیره می‏‌شود.
یکی‏ دیگر از لوازم برنامه‏‌ریزی، بهره‏‌گیری از تجربه‏‌های گذشته است. شکست‏‌ها و پیروزی‏‌های پیشینی تعامل با فضای مجازی، می‏‌تواند آینه‌ای برای موفقیت‏‌های آینده و پیشگیری از ناکامی‏‌های انسان در ارتباط با دیگران باشد. امام علی† می‏‌فرماید: «کسی که تجربه‏‌اش افزون باشد، لغزش‏‌هایش اندک می‏‌شود».
مشورت با افراد باتجربه و بهره‏‌گیری از اندیشه‏ و سوابق موفقیت‏‌آمیز، یکی دیگر از لوازم برنامه‏‌ریزی است. امام علی† در این‏‌باره می‏‌فرماید:
کسی که در رأی خود مستبد باشد، هلاک می‏‌شود و کسی که با مردان باتجربه مشورت کند، اندیشه‏‌های آنان را در رأی خود سهیم می‏کند.
یکی دیگر از لوازم برنامه‏‌ریزی ارتباطی، پیش‏بینی و دوراندیشی است. امام علی† می‏‌فرماید: «عاقل‏‌ترین مردم کسی است که درباره عواقب کارها دوراندیشی کند»
۶/۲٫ هدف‌‏گزاری
هدف یعنی: «مقصد و نقطه‏‌ای که همه تلاش‏‌ها به آن معطوف می‏‌شود». انسان در مقام کننده‌کار، باید غرض خود را از کارهایش روشن کند و تمام تلاش خود را برای رسیدن به اهداف به کار گیرد. هدف بهره‌گیری خانواده‌ها از فضای مجازی به باورها، ارزش‌ها و هنجارهای هر خانواده‌ای بستگی دارد.
برای رسیدن به هدف، شناخت توانایی‌ها و ظرفیت‏‌های خانواده، از مهم‏‌ترین عوامل موفقیت آن است. طبیعی است که بافت خانواده‌ها با هم متفاوت است از این رو هر کدام باید به تناسب نیازهای خود اهدافشان را از تعامل با رسانه‌ها روشن کنند. ابهام و سر درگمی در هدف‌گذاری نسبت به بهره برداری از فضای مجازی می‌تواند عواقب خطرناکی داشته باشد. امام علی† درباره این مهم می‏‌فرماید:
از سخنی که روش آن را نمی‏‌شناسی و از حقیقت آن آگاه نیستی، بپرهیز؛ زیرا سخن تو بر عقلت دلالت و گفتارت از میزان معرفتت نشان دارد.
شناخت فرصت‌ها و تهدیدهای فضای مجازی برای نیل به اهداف خانواده در بهره‌گیری از آن یکی از لوازم مدیریت درست فضای مجازی و مهم‏‌ترین عواملی است که ما را در مقابله با پیامدهای منفی آن بالا می‏برد. رسول خداˆ می‏‌فرماید: «به کارهایی تن دهید که توانایی آن‌ها را دارید».
ایشان در سفارشی به ابوذر می‏‌فرماید:
سزاوار نیست مؤمن به کاری بپردازد که سبب خواری وی شود. پرسید: چگونه مؤمن خود را خوار می‏‌کند؟ فرمود: این‌که خود را به اموری مبتلا ‏کند که توانایی نجات از آن را ندارد.
۶/۳٫ تصمیم‏‌گیری
یکی از مهم‏‌ترین اصول مدیریت ارتباط، تصمیم‏‌گیری است. تصمیم‏‌گیری یعنی: «فرایندی که طی آن بهترین راه‏ حل برای انجام کاری یا اجرای برنامه‏‌ای برگزیده می‏‌شود». تصمیم‌گیری بستگی به آن دارد که ما در تعامل با فضای مجازی در کدام مرحله از فرایند تولید و توزیع و مصرف محصولات رسانه‌ای قرار داریم.
موضوع دیگری که در مدیریت فضای مجازی برای خانواده‌ها بسیار مهم است شناخت پیام‌ها و اغراضی است که متولیان رسانه‌ها در انتشار آن‌ها دارند. خانواده باید پیام‌های خود را نیز به درستی مدیریت و به گونه‏‌ای عمل کند که سلامت ارتباطی خود و جامعه را به مخاطره نیندازد:
(الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ)
آنان که به سخن گوش فرامی‏‌دهند و بهترین آن را پیروی می‏‌کنند؛ اینان‏اند که خدایشان راه نموده و اینان‏اند همان خردمندان.
همیشه برای رسیدن به اهداف ارتباطی، با توجه به عناصر ساخت پیام، به ویژه نحوه ارائه آن راهکارهای گوناگونی وجود دارد. برای آن‌که بخواهیم با کسی ارتباط برقرار کنیم می‏‌توانیم از راه‏‌ها و روش‏‌های مختلفی اقدام کنیم، ولی باید دید کدام شیوه بهتر و مؤثرتر است و ما را با کمترین هزینه به هدف می‏‌رساند.
انسان در موقعیت گیرنده پیام نیز وظیفه دارد اطلاعات دریافتی و ذخیره شده خود را نیز مدیریت کند؛ زیرا هر کس در مقابل آنچه می‏‌شنود و می‏‌بیند مسئول است:
(وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ‏ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا)
از آنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن؛ چراکه گوش و چشم و دل، همه مورد سؤال‏اند.
از نگاه قرآن کریم، انسان مؤمن به هر سخنی گوش نمی‏‌سپارد و دریچه دیده به هر سو نمی‏‌گشاید:
(وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ)
و چون لغوی بشنوند از آن روی برمی‏‌تابند و می‏‌گویند : «کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما ، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.»
بعد دیگر مدیریت ارتباطات، قرار گرفتن در موقعیت‏‌هایی است که انسان از آن‌ها اثر می‏‌پذیرد. از این ‏رو، پیشوایان معصوم ما را به هم‌نشینی با صالحان و حضور در مجالس ذکر و عبادت، توصیه و تشویق، و از مجالست با افراد فاسد و حضور در مجالس آنان نهی کرده‏‌اند. امام علی† می‏‌فرماید:
هم‏نشینی با مردم هواپرست، ایمان را از خاطره‏‌ها به دست فراموشی می‏‌سپارد و سبب حضور شیاطین می‏‌شود.
امام جواد† هم می‏‌فرماید:
هر کس به گوینده‏‌ای گوش سپارد، بنده او شده است. پس اگر سخنگوی خدا باشد، خدا را بندگی کرده و چنانچه شیطان باشد، شیطان را بندگی کرده است.
انسان مؤمن به هر سخنی گوش نمی‏‌سپارد و دریچه دیده به هر سو نمی‏‌گشاید:
(وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ)
و چون لغوی بشنوند، از آن روی برمی‏‌تابند و می‏‌گویند: کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما! جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.
در برخی روایات، از رعایت حقوق ابزارهای‏ ارتباطی سخن به میان آمده که ناظر به مدیریت ارتباط است. برای نمونه، امام سجاد† می‏‌فرماید:
حق گوش این است که نگذاری هر سخنی را وارد قلبت کند، مگر روزنه‏‌ای پاک که در دلت نیکی پدید آورد یا مایه دستیابی به اخلاقی شایسته گردد. چون گوش راه ورود گفتار به قلب است، که معانی گوناگون نیک یا بد را به دل می‏‌رساند.
از این سخنان به خوبی روشن می‏‌شود که انسان به یقین از هم‏نشینی و انس با دیگران به ویژه رسانه‌ها متأثر می‏‌شود؛ به گونه‏‌ای که حتی تا حد بندگی آنان پیش می‏‌رود. بنابراین، مراقبت بر ارتباط با دیگران، به ویژه در بهره‏‌گیری از فناوری ارتباطات که به مثابه فرد یا گروه عمل می‏‌کنند، بسیار مهم و برای حفظ و تداوم سلامت ارتباطی انسان حیاتی است. این واقعیت را مولوی به زیبایی در قالب مثنوی به بیان کرده است.
۶/۴٫ کنترل و نظارت
اسلام، اهرم نظارت درونی را برای تأمین سلامت ارتباطی فرد و جامعه در نظر گرفته ‏است. مراقبت به ما کمک می‏‌کند در مسیر ارتباطات درست حرکت کنیم و در میزان، منبع‏ و نوع اطلاعاتی که قرار است ذخیره‏ کنیم، به دست آوریم یا توزیع نماییم، مراقبت‏‌های لازم را درنظر بگیریم.
(فَلْینْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَی طَعَامِهِ)
پس انسان باید به خوراک خود بنگرد.
در برخی احادیث چنین آمده که منظور از «طعام» در این آیه، غذای روحی و معنوی انسان، یعنی دانش و اطلاعات مورد نیاز آدمی است که به واسطه ارتباطات خود به دست می‏‌آورد. از این ‏رو، انسان در برابر اطلاعات گردآوری‏‌شده خود از راه شنیده‏‌ها و دیده‏‌ها، مسئول است.
فناوری انسان‏‌گونه ارتباطات، ممکن است صالح یا فاسد باشد و هم‏‌نشینی با آن‌ها می‏‌تواند اثر مثبت یا منفی در انسان برجا بگذارد. در منابع دینی درباره مجالست با افراد بسیار سخن گفته‏‌اند؛ زیرا هم‏نشینی با افراد بر افکار و اخلاق انسان اثر می‏‌گذارد. از این ‏رو، قرآن کریم نتیجه معاشرت با بدان را این‌گونه ترسیم می‏‌کند:
(وَ یوْمَ یعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً یا وَیلَتَا لَیتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاَناً خَلِیلاً لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَ کَانَ الشَّیطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولاً)
و روزی است که ستمکار دست‏‌های خود را می‏‌گَزد [و] می‏‌گوید: ای‏ کاش با پیامبر راهی برمی‏‌گرفتم. ای‏ وای! کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم. او [بود که] مرا به گمراهی کشانید، پس‏ از آن که قرآن به من رسیده بود؛ و شیطان همواره خوارکننده انسان است.
افزون بر خانواده‌ها متولیان فناوری ارتباطات نیز وظیفه دارند با اقدامات پیشگیرانه و نظارت بر روند تولید و توزیع اطلاعات در جهت ترویج ارزش‏‌های اخلاقی و تقویت نهادهای اجتماعی- که می‏‌توانند معیارها و استانداردهای ارتباطات و اطلاعات را تعیین و کنترل کنند – بسیار کاربرد داشته باشند. از این نظر، به کارگیری رسانه‏‌ها از جهت آموزش و توسعه اخلاق فردی و اجتماعی مهم است.
در طرف مقابل، انسان در مقام گیرنده پیام و کسب اطلاعات، باید همین دو اصل، یعنی پیشگیری و نظارت را در ارتباطات خود با هم‏نوعان و فناوری ارتباطات در نظر داشته باشد.

نتیجه گیری
با توجه به آنچه گذشت می‌توان چنین نتیجه گرفت که نهادهای اجتماعی به ویژه نهاد خانواده که در وضعیت کرونایی از موقعیت کاملا ویژه‌ای برای مدیریت فضای مجازی برخوردار است با دو اصل اساسی، پیشگیری و درمان، می‌تواند به رسالت خطیر خود عمل کند.
نهاد خانواده با تکیه بر سواد رسانه‌ای، توجه به پیامدهای منفی آن‌ها و اصول مدیریت فضای مجازی، پیشگیری به ما کمک می‏‌کند در دام آلودگی‏‌های اطلاعات فاسد گرفتار نشویم. در ادیان الهی و به ویژه دین مبین اسلام، بیشترین توصیه‏‌ها و رهنمودهای اجتماعی برای چگونگی مهار قدرت، به صورت درونی و بیرونی اختصاص‏ یافته است. تقوا به عنوان مهم‏‌ترین اصل اخلاقی، سبب مهار قدرت انسان از درون می‏‌شود.
مدیریت فضای مجازی با تکیه بر تقوای خانوادگی سبب پیشگیری از آلودگی‏‌های ارتباطی می‌شود و همچون زرهی است که انسان را از آلودگی‏‌های روحی در امان می‏‌دارد؛ کارکرد دیگر تقوا، توجه و هشیاری در برابر وسوسه‏‌های شیطان و لغزشگاه‏‌هایی است که او برای اغوای انسان در نظر گرفته است.
تقوا، در ایمان انسان به مبدأ و معاد ریشه دارد و کارآمدترین، کم‏‌هزینه‏‌ترین، عمومی‏‌ترین و مؤثرترین اهرم برای مهار انسان در برابر آلودگی‏‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی است، و ویژگی‏‌های آن عبارت‏‌اند از:
ـ همچون کانون خودجوشی در باطن فرد قدرتمند، پنهان است؛
ـ موجب خودمهاری فرد قدرتمند می‏‌شود؛
ـ از ابتدای اقدام به تولید قدرت و پیش از مرحله اعمال قدرت، ظاهر می‏‌شود؛
ـ تقوا همواره مرزهای ممنوعه اِعمال قدرت را در منظر قدرتمندان قرار می‏‌دهد؛
ـ به صورت نیروی پیشگیرانه، انسان را از ورود به منطقه ممنوعه بازمی‏‌دارد؛
ـ درکنار کم هزینه‏‌بودن موجب صرفه‏‌جویی در دیگر هزینه‏‌ها برای کنترل قدرت می‏‌شود؛
ـ اعمال قدرت را از ایجاد خسارت‏‌ها و به دنبال آن، انسان را از بروز ندامت‏‌های پی‏‌درپی مصون می‏‌دارد.
طبیعی است که انسان در مسیر حرکت خود به دلایلی مرتکب خطا می‌شود و به بیماری‌های روحی دچار می‌شود این‌جاست که توبه و بازگشت به سوی خداوند که جنبه درمان و اصلاح دارد ، سبب بازیابی سلامت و پاکی روح آدمی می‏‌شود دین، در لغزش‏‌ها، توبه و بازگشت به سوی خدا را تنها راه بازیافت این سلامت به فرد و جامعه می‏‌داند

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.

جایزه همراه اول