عوارض استفاده زودهنگام نوجوانان از فضای مجازی
مجازیست–با توسعه اینترنت در جهان، سن استفاده از فضای مجازی نیز بسیار پایین آمده است به صورتی که حالا دیگر از هر سه کاربر اینترنت در جهان، یک نفر کودک است؛ اینترنت مانند تمام وسایل ارتباط جمعی جنبه‌های مثبت و منفی دارد و استفاده‌ی نادرست از آن می‌تواند نیروی پویا و کارآمد کشور به ویژه کودکان و نوجوانان را تهدید کند.
تنهایی، افسردگی، اضطراب و عزت نفس پایین برخی از مشکلات احتمالی است که کودکان در استفاده بیش از حد از اینترنت به صورت آنلاین با آن مواجه هستند. اعتیاد اینترنتی و اختلال روحی، افسردگی متمرکز، اضطراب اجتماعی، ضعف مهارت مقابله، عزت نفس پایین و کم خودکارآمدی از آسیب‌های روانی استفاده طولانی مدت از اینترنت است. از آن جایی که هر چیزی از جمله اینترنت می‌تواند به طور بالقوه اعتیادآور باشد، توصیه کارشناسان این است که بهتر است میانه‌روی را رعایت کنید.
امروزه وسایل ارتباطی بر زندگی انسان‌ها سایه افکنده است، این وسایل مانند چاقوی دولبه‌ای است که می‌تواند نقاط مثبت و منفی داشته باشد. یکی از آسیب‌های فضای مجازی در این خصوص آسیب پذیر بودن سلامت روانی کودکان و نوجوانان است. کودکان و نوجوانان به دلیل موقعیت سنی خود تمایل بیشتری به تکنولوژی‌های مدرن و فضای مجازی دارند و میزان تاثیر پذیری آن‌ها نیز از پدیده‌های اطراف خود در این سنین بیشتر است.
سلامت روان
از دید کارشناسان سلامت روان مفهومی است که چگونگی تفکر، احساس و عملکرد ما را در مواجهه با موقعیت‌های زندگی نشان می‌دهد. سلامت روانی همان رفتار موزون و هماهنگ با جامعه، شناخت و پذیرش واقعیت‌های اجتماعی و قدرت سازگاری با آن‌ها و ارضای نیازهای خویشتن به طور متعادل است. همچنین بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، سلامت روان شامل آسایش ذهنی، احساس خودتوان‌مندی، خودمختاری، کفایت، درک هم بستگی بین نسلی و شناخت توانایی خود در محقق ساختن ظرفیت‌های عقلی و هیجانی خویش است.
اینترنت و سلامت روان
کارشناسان معتقدند ارتباط‌های اجتماعی از طریق اینترنت ضعیف‌تر از ارتباط‌های واقعی است و در دراز مدت به انزوای اجتماعی، افسردگی و به مخاطره افتادن سلامت روان افراد می‌انجامد. مطالعات انجام شده نشان داده‌اند این افراد، در روابط اجتماعی مهارت‌های لازم را ندارند و از آسیب پذیری بالا و سلامت و بهداشت روانی پایین، رنج می‌برند.
تهدیدهای ناشی از اینترنت بر سلامت روان
تنهایی، افسردگی، اضطراب، عزت نفس پایین برخی از مشکلات احتمالی است که کودکان در استفاده بیش از حد از اینترنت به صورت آنلاین با آن مواجه هستند. کارشناسان معتقدند زمان بیش از حد بر روی وب می‌تواند به کودکان آسیب برساند. پیشنهاد کارشناسان این است که والدین باید در مورد سلامت روان کودکان خود به خصوص اگر بیش از ۴ ساعت در روز در مقابل صفحه نمایش(کامپیوتر، تماشای تلویزیون و بازی‌های ویدئویی) قرار گیرند، نگران باشند. کارشناسان می‌گویند کودکانی که زمان بیشتری را در مقابل صفحه نمایش صرف کرده‌اند تمایل به تجربه سطوح بالاتری از پریشانی روحی، اضطراب و افسردگی را دارند و در استفاده بیش از ۴ ساعت این تمایل منفی شدیدتر دیده می‌شود. این کارشناسان می‌افزایند افزایش زمان استفاده از صفحه نمایش و قرار گرفتن در معرض رسانه‌ها با کاهش احساس پذیرش اجتماعی و افزایش احساس تنهایی و مشکلات ارتباطی و… همراه است و فعالیت‌های اینترنتی خاص مانند سایت‌های شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های چند نفره آنلاین با سطوح پایین‌تر از سلامت همراه بوده است.
جنبه‌های بحران‌زای فضای مجازی در ایران
یکی از آثار فضای مجازی شبکه‌های اجتماعی را در جوامع، به خصوص جوامع درحال گذار، ایجاد بحران هویت میدانند. براساس یک تقسیم‌بندی نسلی، نسل سوم بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران بوده و بیش از نسل‌های دیگر در معرض آثار ناشی از شبکه‌های اجتماعی مجازی‌اند. فضای مجازی نوعی از بحران هویت را در میان طیف گسترده‌ای از جوانان به‌وجود آورده و این بحران هویت در زمینه‌های فردی ناهمگونی‌های هویتی را سبب شده و به نحوی تعادل اجتماعی را متاثر کرده است. همچنین شبکه‌های اجتماعی مجازی، باعث تغییرات اساسی در نهادهای هویت‌ساز شده‌اند و عوامل معناساز هویتی را دستخوش تغییر نموده‌اند.
تاثیرات روحی و روانی فضای مجازی بر کودکان و نوجوانان
فاطمه رسولی، کارشناس ارشد روانشناسی بالینی در خصوص استفاده زودهنگام نوجوانان از فضای مجازی و تاثیرات آن:
- ما نوجوانی را یک دوره حساس می‌دانیم که در آن تغییرات خیلی سریع از لحاظ فیزیکی، اجتماعی، فرهنگی، شناختی و روانشناختی اتفاق می‌افتد. در حال حاضر سن بلوغ و سن نوجوانی در حال نزدیک شدن به زیر ۱۲ سال است و هرچقدر این بلوغ جنسی زودتر اتفاق بیفتد همراه با خود اثرات نامطلوبی دارد برای مثال باعث می‌شود فرد زودتر از آن که به بلوغ فکری برسد تغییراتی را در بدن خود احساس کند که اصلا متناسب با بلوغ فکری او نیست.
- یکی از این مسائل آشنایی زود هنگام کودک با موضوعاتی است که متناسب با سن او نیست برای مثال مسائل جنسی یا محتواهایی که متناسب با سن او نیست. وقتی بلوغ زودرس اتفاق می‌افتد تبعات زیادی را در افراد به دنبال دارد مانند افسردگی، احساس غم و ناامیدی و حتی افکار خودکشی، همانگونه که در حال حاضر ما شاهد هستیم افکارخودکشی زیر سن ۱۲ سال در جامعه ما زیاد شده است. استفاده از فضای مجازی باعث می‌شود افسردگی در بین نوجوانان و کودکان افزایش پیدا کند به این دلیل که ملاک مقایسه این بچه‌ها تغییر پیدا کرده است.
- درواقع به جای اینکه ملاک مقایسه آن‌ها متشکل از گروه‌های هم سن و سال خودشان باشد که ویژگی‌های رفتاری و فیزیولوژیک مشابهی دارند، تشکیل شده است از یک فضای نامعلوم غیرقابل تعریف که هیچ شناختی از آن ندارند. بچه‌ها زمانی که از فضای مجازی استفاده می‌کنند به مرور زمان ارزش‌ها و فرهنگ در آن‌ها دستخوش تغییر و تحول می‌شود و متناسب با فرهنگی که کاملا با آن بیگانه هستند رشد می‌کنند.
- پس هویت فرهنگی این بچه‌ها هم دچار مشکل می‌شود. به عبارتی ظاهر زندگی دیگران را با باطن زندگی خودشان مقایسه می‌کنند، ملاک ارزشمندی‌شان ظواهر و نمایش‌های فضای مجازی می‌شود. وقتی که ملاک ارزشمندی آن‌ها این موارد باشد به مرور زمان یک اعتماد به نفس ساختگی برای آن‌ها به وجود می‌آید که وقتی با محیط بیرون مواجه می‌شوند دیگر این اعتماد به نفس ساختگی کارآیی ندارد.
- چون فضای مجازی کاملا با دنیای واقعی متفاوت است. این باعث می‌شود بچه‌ها یک دنیای خیالی را بر اساس فضای مجازی برای خود بسازند. توهم یکی از اختلالات اعصاب و روان است و امروز می‌بینیم در بچه‌ها توهمات زودهنگام شکل می‌گیرد و درواقع با یکسری چیزها حرف می‌زنند یا با آن‌ها ارتباط می‌گیرند که وجود خارجی ندارد. استفاده زیاد از فضای مجازی در سنین پایین می‌تواند باعث به وجود آمدن این دست از مسائل شود. استفاده زود هنگام یکی از مراتب و مشکلات دیگری که می‌تواند برای بچه‌ها به وجود بیاورد افزایش استرس و اضطراب در آن‌ها است.
- یعنی به خاطر مقایسه کردن و مدگرایی در فضای مجازی باعث می‌شود افراد خودشان را با چیزهای مجازی مقایسه کنند. چون نمیتوانند به این چیزهای مجازی دست یابند در نتیجه دچار یک اضطراب می‌شوند که اگر استرس و اضطراب در آن‌ها تداوم یابد تبعات روانی و جسمانی زیادی را برای آن‌ها در پی دارد.
- در کنار صدمات و لطماتی که فضای مجازی دارد استفاده از این فضا برای بچه‌ها مزایایی هم دارد. مثلا باعث می‌شود راحت‌تر بتوانند در جهات مختلف علمشان را افزایش دهند اگر در راستای افزایش علم از فضای مجازی استفاده کنند.
- در هر حال تا زیر ۱۵ سال استفاده از فضای مجازی باید زیر نظر والدین باشد و تا حد ممکن نباید وسیله شخصی برای استفاده از این فضا را داشته باشند. فضای مجازی برای کودکان غیر قابل کنترل است و به محتواهایی دسترسی پیدا می‌کنند که متناسب با سنشان نیست.
- فضای مجازی باعث شده است علم بچه‌ها در زمینه‌های مختلف افزایش پیدا کند اما در زمینه آموزش‌های مدرسه نتوانسته است خوب عمل کند. فضای مجازی صرفا توانسته علمی را به بچه‌ها بدهد که متناسب با سنشان نیست مثلا لزومی ندارد یک بچه زیر ۱۲ سال سخت افزار یک وسیله را بلد باشد.
- یکی از مسائل بنیادی در شکل‌گیری هویت اجتماعی تعامل افراد است. درواقع هویت در تعامل اجتماعی معنا پیدا می‌کند و به وجود آمدن فضای مجازی باعث شده است روند هویت‌یابی اجتماعی تغییر پیدا کند. یکی از تغییراتی که اتفاق افتاده است تغییر در هویت فرهنگی افراد است. فرهنگ عقاید و رفتاری را شامل می‌شود که حول محور مرز جغرافیایی، دین و مذهب و باورها در یک جامعه شکل می‌گیرد.
- زمانی که افراد با فضای مجازی باهم ارتباط می‌گیرند این پهنای هویت فرهنگی گسترده‌تر می‌شود و مرزهای فرهنگی در حال از بین رفتن هستند. این تغییر در هویت تبعات زیادی را با خود دارد. یک فرد به مرور زمان به این دلیل که هویت فرهنگی‌اش با مکانی که در آن زندگی می‌کند متناسب نیست دچار ناامیدی دغدغه‌های زیاد می‌شود.»
لزوم ورود آموزش و پرورش به فضای مجازی
در ادامه سیدجواد میری، جامعه شناس:
- وقتی انسان از عصر حجر وارد عصر دیگری می‌شد نوع مواجهه او با طبیعت و مسائل دیگر تغییر پیدا می‌کرد، مثلا زمانی که از دوران کشاورزی وارد عصر صنعتی شد آرام آرام شیوه مواجهه بشر با طبیعت و محیط پیرامون و حتی فهم خودش از جایگاه خود تغییر پیدا کرد و این به صورت دومینو وار در تمام ساحات زندگی‌اش تاثیر داشت.
- در حال حاضر ما از عصر صنعتی وارد عصر دیجیتال شده‌ایم و جهان دیجیتالیزه شده، به این معنی که تمامی ارتباطات انسان از فضاهایی که اصلا پیش از او وجود خارجی نداشت، متاثر است. زمانی که این تغییرات رخ می‌دهد و وسایل و ابزار وارد صحنه زندگی بشر می‌شود، انسان از یک عصری وارد عصر دیگری می‌شود و تبعات دومینو وار آن همه جا را فرا می‌گیرد.
- شاید پرسشی مطرح شود که در حال حاضر که در عصر دیجیتال هستیم چگونه می‌توانیم خودمان را تطبیق دهیم و آسیب‌های ممکن را تقلیل دهیم؟ ابتدا باید بگویم اینکه ما کامل وارد این فضا نشویم غیرممکن است.
- درواقع اینکه جلوی پیشامد یک چیز را بگیریم راه مناسبی نیست. بلکه راه مناسب آن است که اساسا متوجه شویم عصر تکنولوژیک فقط ابزار نیست یعنی این موبایل فقط یک وسیله نیست بلکه زمانی که وارد یک حوزه انسانی می‌شود و در دسترس انسان قرار می‌گیرد رابطه انسان با خود و دیگران را تغییر می‌دهد.
- به عنوان مثال قبلا دیدار با خانواده و دوستان الزاما حضوری بود اما با آمدن تلفن تبدیل به تماس تلفنی شد و با آمدن فضای مجازی بسیاری از روابطی که به صورت فیزیکی انجام می‌شد دچار تغییر گشت.
- درواقع موبایل فقط یک ابزار دم دستی نیست بلکه ماتریکسی است که تمامی روابط، معاملات و مناسبات در آن یک فرم جدید پیدا می‌کنند. امروز در مورد کودکان و نوجوانان باید بدانیم این بجه‌ها دیگر مانند بچه‌های دهه‌های گذشته نیستند.
- بچه‌های دهه ۹۰ وارد یک عصر جدید شده‌اند و در این عصر نوع مواجهه آن‌ها باید مورد تامل قرار بگیرد. یکی از کارهایی که می‌شود انجام داد شکل دهی آموزش و پرورش ایران مبتنی بر آموزش و پرورش در جهان دیجیتالیزه شده است.
- یکی از کارهایی که امروز همچنان در ایران رواج دارد تالیف کتاب‌های قطور برای دانش‌آموزان است و الان حتی در آموزش آنلاین تلاش بر این است که کتاب‌های با حجم بالا تدریس شوند. وقتی ما وارد جهان دیجیتالیزه شدیم و امروز هم عملا ورود به مدرسه منتفی است باید فضای مجازی تبدیل به یک کتاب شود یعنی بسیاری از کارهایی که قرار است انجام شود توسط این فضا انجام گیرند، محتواهای آموزشی تولید شود و در این فضاها قرار گیرد.
- این گونه تلاش می‌شود نوع مواجهه بچه‌ها با فضای مجازی صرفا اپلیکیشن‌های بازی و چت نباشد و بدانند خود این فضا، فضایی است برای یادگیری و ارتقای آگاهی. اما هنوز در آموزش و پرورش این فضا شکل نگرفته است. کودکان و نوجوانان بخش مهمی از جامعه هستند و برای این دسته باید تغییر و تحولات مدیریت شوند.
- یکی از نقاط بسیار مهم به نظر من آموزش و پرورش و آموزش عالی است که بتوانند از این فضا استفاده کنند. باید اساسا مفهوم کتاب‌های درسی و مواجهه با فضای مجازی تغییر پیدا کند و جزء اصلی فضای آموزشی قرار بگیرد.
- فرم مواجهه با آموزش باید تغییر کند، اگر این اتفاق در ساحت آموزش و پرورش بیفتد به نظر من این نوع دغدغه‌ها کم‌رنگ‌تر می‌شوند و تبعات استفاده از فضای مجازی تحت مدیریت قرار می‌گیرد.
/آفتاب یزد/
