حباب دات-کام (Dot-com Bubble)؛ تراژدی کسب‌وکارهای اینترنتی
مجازیست–طی چندین سال گذشته، صنعت تکنولوژی فرازونشیب‌های زیادی را تجربه کرده است. ظهور و گسترش اینترنت علاوه بر تغییر در زندگی‌هایمان بر شیوه تکامل و پیدایش بسیاری از کسب‌وکارها نیز تأثیر داشته است. امروزه بسیاری از کسب‌وکارهای پررونق و استارتاپ‌ها به‌واسطه وجود اینترنت به درآمد و رشد زیادی رسیده‌اند و کسب‌وکارهای دیگر نیز امیدوارند تا با استفاده از اینترنت به نتایج مشابهی برسند. همچنین برخی دیگر به‌دنبال سرمایه‌گذاری بر روی استارتاپهای با ارزش زیاد هستند.
از سال ۱۹۹۵ میلادی تا اوایل سال ۲۰۰۰، شرکت‌های تکنولوژی‌محور زیادی به سرمایه‌گذاری بر روی کسب‌وکارهای اینترنتی روی آورده بودند. در این دوران، هیجان‌انگیزترین سرمایه‌گذاری‌ها اتفاق افتاد و پیشرفت‌های زیادی در زمینه تکنولوژی به وقوع پیوست. از آنجایی که اینترنت به‌طور قابل توجهی به ابزاری برای کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان تبدیل شده و نقش مهمی را در زندگی روزمره مردم ایفا کرده بود، شرکت‌های اینترنتی زیادی ظهور کردند. این شرکت‌های جدید با تبلیغ خدمات شگفت‌آورشان توانستند این دنیای جدید دیجیتالی را در سیطره خود درآورند و حتی بازار سهام را به خود جذب کنند.
اما این خوش‌بینی‌ها درباره درآمدزایی از طریق اینترنت و رشد پرشتاب در بازار سهام چندان دوام نیاورد و سرانجام منجر به شکل‌گیری یک پدیده اقتصادی به نام «حباب دات-کام» (Dot-com bubble) در آمریکا شد. این یک پدیده اقتصادی در خلال سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۰ بود که به آن «حباب اینترنت»، «حباب تکنولوژی» و «انفجار دات-کام» نیز گفته می‌شود. در ادامه می‌خواهیم داستان این حباب اقتصادی و تأثیر آن بر کسب‌وکارهای آن دوران را بررسی کنیم.
پیدایش و رشد حباب دات-کام در دهه ۱۹۹۰
در سال ۱۹۹۳ میلادی، مرورگر اینترنتی موزائیک وب (Mosaic) که اولین مرورگر محبوب در سراسر جهان به‌حساب می‌آمد، به بازار عرضه شد. موزائیک، اولین مرورگر گرافیکی جهان بود که توسط مارک اندریسن (Marc Andreessen) منتشر شد و بعدها نیز به نت‌اسکیپ (Netscape) تغییر نام یافت. این مرورگر، دسترسی بسیاری از مردم را به اینترنت فراهم کرد و به‌تدریج کامپیوترها از یک وسیله لوکس به یک ابزار ضروری برای مصرف روزمره تبدیل شدند. سرانجام در سال ۱۹۹۵ مایکروسافت با عرضه اینترنت اکسپلورر (Internet Explorer) نخستین قدم را در رقابت مرورگرها برداشت و در سال ۲۰۰۲ با سهم ۹۵٪ از تعداد کاربران تبدیل به محبوب‌ترین مرورگر جهان شد.
در این زمان‌ها بود که کارآفرینان متوجه این موقعیت و فرصت حساس شدند و برای ورود به بازار به راه‌اندازی شرکت‌های مختلف اینترنتی اقدام کردند. جف بزوس یکی از این افرادی بود که فرصت را غنیمت شمرد و در سال ۱۹۹۴ آمازون را تأسیس کرد. این شرکت کار خود را با فروش کتاب آغاز کرد و اولین کتابی که از پارکینگ خانه جف بزوس به فروش رسید، کتاب نویسنده داگلاس هوفشتاتر (Douglas Hofstadter) بود.
علاوه بر آمازون، شرکت‌های دیگری با خدمات اینترنتی به روی کار آمدند که به‌تدریج به شرکت‌های دات-کامی معروف شدند. در آن زمان عجیب بود که کسی کسب‌وکارش را بر پایه اینترنت ایجاد کند. اما به دلیل رشد ارزش سهام شرکت‌های دات-کامی، بسیاری از شرکت‌ها به این نتیجه رسیدند که اگر به اول نام خود پیشوند «e-» یا به انتهای آن پسوند «com.» اضافه کنند، ارزش سهام آن‌ها در بورس افزایش خواهد یافت.
از این رو، کارآفرینان بسیار دیگری به کسب‌وکارهای اینترنتی روی آوردند. از جمله کریگ نیومارک (Craig Newmark)، میلیاردر آمریکایی، که یک سرویس تبلیغات و آگهی اینترنتی به نام کریگزلیست (Craigslist) را راه‌اندازی کرد. در این زمان، جری یانگ (Jerry Yang) و دیوید فیلو (David Filo) نیز سایت Jerry and David’s Guide to the World Wide Web را راه انداختند که بعدها به یاهو (Yahoo) تغییر نام داد.
حتی مایکروسافت هم این فرصت را غنیمت شمرد و پایگاه اینترنتی ام‌اس‌ان (MSN) را راه‌اندازی کرد. ام‌اس‌ان یک پرتال اینترنتی و سایت خبری بود که در سال ۱۹۹۵ ایجاد شد. کارآفرین دیگری به نام پیر امیدیار (Pierre Omidyar) نیز بعد از فروش موفق یک اشاره‌گر لیزری (Laser pointer) با قیمت ۸۳/۱۴ دلار در وب‌سایت شخصی‌اش به فکر راه‌اندازی یک سایت حراج کالا به نام ای‌بی (eBay) افتاد.
به‌تدریج بانک‌های سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاران خطرپذیر به این نتیجه رسیدند که می‌توانند از موقعیت پیش آمده استفاده کنند و به درآمدهای میلیونی برسند. به‌همین دلیل شروع به سرمایه‌گذاری بر روی استارتاپهای نوپایی کردند که بر بستر اینترنت بودند و پیشوند «e-» و پسوند «com.» در ابتدا و انتهای نام‌هایشان داشتند. برای مثال، وب‌ون (Webvan) یکی از شرکت‌های دات-کامی بود که ۲۴ سال پیش (یعنی در سال ۱۹۹۶) به‌عنوان یک کسب‌وکار تحویل محصولات غذایی و خرده‌فروشی به مشتریان راه‌اندازی شد. این شرکت توانست بعد از مدتی سرمایه‌ای معادل ۳۹۶ میلیون دلار از شرکت‌های گلدمن ساکس (Goldman Sachs)، سرمایه بنچمارک (Benchmark Capital) و یاهو جذب کند.
تا اینکه در سال ۱۹۹۶ آلن گرینسپن (Alan Greenspan)، رئیس فدرال رزرو (Federal Reserve)، نسبت به این اوضاع هشدار داد. او معتقد بود که شرایط کنونی بازار ناپایدار است و در آینده موجب سقوط بازار می‌گردد. اما هیچ شرکت و بازاری به این هشدار توجهی نکرد و حتی شرکت‌ها و کسب‌وکارهای نوپای بیشتری با توجیه موفقیت کسب‌وکارهای اولیه در سودآوری تأسیس شدند. یکی از این شرکت‌ها، Pets.com نام داشت که در سال ۱۹۹۸ تأسیس شد و در زمینه فروش آنلاین لوازم حیوانات خانگی فعالیت داشت. این فروشگاه در آن زمان به طلسم عروسک خیمه‌شب‌بازی (Sock-puppet Mascot) مشهور بود.
دوران اوج سرمایه‌گذاری شرکت‌های دات-کامی
این اتفاق منجر به تشکیل تعداد زیادی شرکت با سهام و ارزش‌های بالایی شد که وعده و وعیدهای زیادی به مشتریان خود می‌دادند. از جمله Cyberian Outpost که یک فروشگاه لوازم الکترونیکی بود و ارسال یک شبه و رایگان محصولات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری را به مشتریان خود با حداقل هزینه پیشنهاد می‌داد. همین طور استارتاپ دیگری به نام Kozmo ایجاد شد که هر خریدی را در عرض یک ساعت به مشتری تحویل می‌داد.
سرمایه‌گذاران تنها با امید رشد و سودآوری بیشتر و انتظار بازپرداخت، بر روی این استارتاپ‌ها سرمایه‌گذاری می‌کردند. حالا این بازپرداخت‌ها به سرمایه‌گذاران اولیه یا از طریق عرضه شدن در سهام بازار بورس آمریکا یا خرید استارتاپهای دیگر انجام می‌شد. برای مثال، آمازون در سال ۱۹۹۷ در بازار بورس عرضه شد و مایکروسافت نیز در همان سال در یکی از اولین معامله‌های بزرگ دات-کام، هات‌میل (Hotmail) را با قیمت ۴۰۰ میلیون دلار خریداری کرد. هات‌میل بعدها به نام اوت‌لوک (Outlook.com) تغییر نام داد.
در اثر این اتفاق‌ها افراد زیادی یک شبه پولدار و میلیونر شدند. یکی از این افراد، بنیان‌گذار شرکت theGlobe.com بود که در سال ۱۹۹۸ در بازار بورس عرضه شد و رکورد افزایش ارزش هر سهم را در اولین روز شکست. مارک کیوبن (Mark Cuban) نیز از دیگر افرادی بود که در سال ۱۹۹۹ کسب‌وکار خود را با عنوان Broadcast.com به قیمت ۵/۷ میلیارد دلار به یاهو فروخت. در سال ۲۰۰۲ نیز نوابغ آینده سیلیکون‌ولی، ایلان ماسک و پیتر تیل، با فروش پی‌پل (PayPal) به ای‌بی به قیمت ۱/۵ میلیارد دلار به ثروت زیادی دست یافتند.
در این میان، بعضی از بنیان‌گذاران این شرکت‌ها از سرمایه‌های جذب شده خود برای خوش‌گذرانی، برنامه‌های تفریحی و مهمانی‌های مجلل استفاده می‌کردند. اما افرادی مانند جف بزوس، مدیرعامل آمازون، برای رشد و استحکام بیشتر شرکتشان بر روی زیرساخت‌های آن تمرکز کرده بودند.
تا اینکه در ۳۴امین فصل از بازی‌های فوتبال آمریکایی سوپربول (Super Bowl XXXIV) اتفاق جالبی افتاد. مسابقات سوپربول از پربیننده‌ترین مسابقه‌های تلویزیونی آمریکا است که گران‌ترین تبلیغ‌ها را دارد. اما در بازی سال ۲۰۰۰، شرکت‌های دات-کامی از این فرصت استفاده کردند و در میان نیمه بازی، ۱۴ تبلیغ مختلف از این شرکت‌ها به نمایش گذاشته شد. تبلیغ از شرکت‌هایی که بعضی از آن‌ها عمرشان به ۲ سال نیز نرسیده بود!
همین طور در همان سال، معامله بزرگی با قیمت ۱۶۴ میلیارد دلار بین دو شرکت ای‌اوال (AOL) و تایم وارنر (Time Warner) صورت گرفت. در اثر این معامله این دو شرکت با هم ادغام شدند و هدف این بود که تایم وارنر بتواند شرکت ای‌اوال را به تصاحب خودش درآورد تا از دانش اینترنتی ای‌اوال استفاده کند.
سرانجام در سال ۲۰۰۰ این خوش‌بینی درهم شکست و حباب شرکت‌های دات-کام اینترنتی به حداکثر ظرفیت خود رسید. در ۱۰ مارس ۲۰۰۰، Nasdaq Composite (شاخص نزدک، شاخص سهام بازار آمریکا) به ۲ برابر مقدار ارزش خود در سال گذشته رسید؛ اما تنها با گذشت یک روز، ارزش سهام تحت تأثیر ترکیدن حباب دات-کام به شدت سقوط کرد! به‌همین دلیل است که ۱۰ مارس ۲۰۰۰ را به‌طور کلی روز ترکیدن حباب درنظر می‌گیرند.
پایان غم‌انگیز یا سرنوشت موفقیت‌آمیز؟
از این زمان به بعد پول نقدی برای سرمایه‌گذاری وجود نداشت و شرکت‌ها به سوددهی بسیار اندکی رسیده بودند. در نتیجه شرکت‌هایی مانند Pets.com و Webvan به‌ترتیب در سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۱ ورشکستگی خود را اعلام کردند. خبر ورشکستگی این شرکت‌ها شوک عظیمی را به صنعت وارد کرد.
شرکت‌های تأسیس شده‌ای مانند سیسکو (Cisco) و سان مایکروسیستمز (Sun Microsystems) نیز ارزش خود را از دست دادند. آن‌ها ظرفیت‌های خود را متناسب با نیازهای شرکت‌های دات-کامی گسترش داده بودند؛ اما وقتی این شرکت‌ها ورشکسته شدند، دیگر مشتری برای سرمایه‌گذاری نداشتند. سهام سیسکو به میزان ۸۶٪ کاهش یافت و سان مایکروسیستمز که زمانی به ارزش ۲۰۰ میلیارد دلار بود، در یک برهه ۹۸٪ از ارزش خود را از دست داد. تا اینکه سرانجام در سال ۲۰۰۹ توسط اورکل (Oracle) با ۷/۴ میلیارد دلار خریداری شد.
البته در این بین بعضی از شرکت‌های دات-کامی بودند که توانستند بر این بحران غلبه کنند. برای مثال، ای‌بی با موفقیت از این بحران گذر کرد؛ اما آمازون در ابتدا ضربه سهمگینی را متحمل شد و ارزش سهامش از ۱۰۷ دلار به ۷ دلار رسید. البته در حال حاضر می‌دانیم که آمازون یکی از ارزشمندترین شرکت‌های دنیاست!
از طرف دیگر، ادغام دو شرکت تایم وارنر و ای‌اوال بدترین معامله تاریخ نامیده شد. در نتیجه شرکت خریدار بعد از چندین سال کاهش درآمد و نتایج مالی ناامیدکننده، نام شرکت ای‌اوال را حذف کرد و در سال ۲۰۰۳ به نام قبلی خود، تایم وانر، برگشت. گوگل نیز از جمله شرکت‌هایی بود که در سال ۱۹۹۸ تأسیس شد و تا ۲۰۰۴ منتظر ماند تا شرایط بازار برای عرضه عمومی سهامش مناسب شود. در نتیجه توانست با موفقیت از این بحران عبور کند و به یکی از قدرتمندترین شرکت‌های فناوری و اینترنت در دنیا تبدیل شود.
سخن پایانی
اکنون حدود ۲۰ سال است که از این ماجرا می‌گذرد. شرکت‌هایی مانند آمازون و ای‌بی در حال حاضر بسیار بزرگ‌تر شده و با تجربه‌های بیشتر و البته مدل‌های کسب‌وکاری قوی‌تر و پایدارتر به کارهایشان ادامه می‌دهند. از آن زمان تاکنون حتی استارتاپهای زیادی نیز شکل گرفته‌اند.
بسیاری از کسب‌وکارهای آن زمان با وجود ایده‌های خوبشان شکست خوردند؛ زیرا زمان مناسب برای اجرای آن ایده‌ها فرانرسیده بود! اما کارآفرینان، سرمایه‌گذاران و مدیرهای امروزی هنوز نیز به تفاهم نرسیده‌اند که آیا در حال حاضر صنعت تکنولوژی در یک حباب است و اگر این طور است، چه زمانی به حداکثر ظرفیت خودش می‌رسد؟
/تکراسا/
